هزینه دادرسی مرحله بدوی

هزینه دادرسی مرحله بدوی، مبلغی است که خواهان یا شاکی در ابتدای طرح دعوا یا شکایت در مراجع قضایی پرداخت می کند تا روند رسیدگی به پرونده آغاز شود. این هزینه برای انواع دعاوی مالی، غیرمالی و کیفری، بر اساس قوانین و تعرفه های مصوب قوه قضائیه محاسبه می گردد.

ورود به چرخه دادرسی و احقاق حقوق، مستلزم آگاهی از الزامات قانونی و مالی است. یکی از این الزامات بنیادین، پرداخت هزینه های دادرسی در مراحل مختلف، به ویژه در مرحله بدوی یا همان مرحله اولیه رسیدگی است. این هزینه نه تنها یک پیش شرط برای شروع فرآیند قضایی محسوب می شود، بلکه درک صحیح از نحوه محاسبه و پرداخت آن، می تواند از بروز چالش ها و تأخیرهای ناخواسته در مسیر احقاق حق جلوگیری کند. عدم پرداخت یا اشتباه در محاسبه این هزینه ها، می تواند منجر به توقف رسیدگی، رد دادخواست و در نتیجه، تضییع حقوق فردی شود. از این رو، شناخت جامع و دقیق از ابعاد گوناگون هزینه دادرسی مرحله بدوی برای هر فردی که قصد طرح دعوا را دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است.

مفهوم و چرایی پرداخت هزینه دادرسی

هزینه دادرسی، به کلیه مبالغی اطلاق می شود که طرفین دعوا (معمولاً خواهان یا شاکی) مکلف اند برای بهره مندی از خدمات قضایی و رسیدگی به دعاوی خود، به مراجع ذی صلاح پرداخت نمایند. این تعریف ریشه در ماده ۵۰۲ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی دارد که بیان می دارد: هزینه دادرسی شامل هزینه برگ هایی است که به دادگاه تقدیم می شود و هزینه قرارها و احکام دادگاه می باشد. این عبارت، گستره وسیعی از امور مرتبط با فرآیند دادرسی را شامل می شود، از جمله ثبت دادخواست اولیه، اعتراض به آرای مختلف (مانند تجدیدنظر یا فرجام خواهی)، و حتی برگه های اجرایی.

دلایل متعددی برای دریافت هزینه دادرسی توسط قوه قضائیه وجود دارد. یکی از مهم ترین این دلایل، تأمین بخشی از هزینه های جاری و زیرساختی نظام قضایی است. رسیدگی به پرونده ها، نگهداری اسناد، تأمین نیروی انسانی متخصص، و اداره محاکم، همگی مستلزم صرف بودجه های کلان هستند که قسمتی از آن از طریق این تعرفه ها تأمین می گردد. دلیل دیگر، جلوگیری از طرح دعاوی واهی یا بی اساس است. تعیین هزینه ای برای شروع فرآیند قضایی، افراد را به تأمل بیشتر در خصوص صحت و قوت دعوای خود ترغیب می کند و از هدر رفتن زمان و منابع دستگاه قضایی برای رسیدگی به پرونده های غیرضروری جلوگیری می کند.

به طور کلی، هزینه دادرسی شامل موارد زیر می شود:

• هزینه تقدیم دادخواست های بدوی، تجدیدنظر، فرجام خواهی، اعاده دادرسی، اعتراض ثالث و واخواهی.
• هزینه ثبت برگه های قضایی مانند وکالت نامه و برگه های اجرایی.
• هزینه های مربوط به صدور انواع قرارها و احکام قضایی.
• در برخی موارد خاص، هزینه های کارشناسی، نشر آگهی و ایاب و ذهاب شهود نیز ممکن است بخشی از هزینه های دادرسی تلقی شوند، هرچند که نحوه پرداخت و مطالبه آن ها تابع قواعد خاص خود است.

ساختار نظام قضایی و جایگاه مرحله بدوی

برای درک عمیق تر مفهوم و اهمیت هزینه دادرسی مرحله بدوی، لازم است ابتدا با ساختار کلی و مراحل رسیدگی قضایی در نظام حقوقی ایران آشنا شویم. رسیدگی به یک دعوا از زمان طرح آن تا صدور حکم نهایی و اجرای آن، معمولاً چندین مرحله اصلی را در بر می گیرد که هر یک قواعد و الزامات خاص خود را دارند.

این مراحل به طور کلی عبارت اند از:

1. مرحله بدوی (رسیدگی نخستین): این مرحله، آغازین و اساسی ترین گام در فرآیند دادرسی است. در این مرحله، دعوا برای اولین بار در مرجع قضایی صالح (دادگاه عمومی، دادگاه انقلاب، دادگاه خانواده، شوراهای حل اختلاف و غیره) مطرح شده و مورد بررسی قرار می گیرد. طرفین دعوا (خواهان و خوانده) لوایح خود را تقدیم کرده، ادله و مستندات را ارائه می دهند و جلسات رسیدگی برگزار می شود. نتیجه این مرحله، صدور رأی بدوی است که می تواند شامل حکم، قرار یا دستور باشد.
2. مرحله تجدیدنظر (واخواهی و اعتراض): اگر یکی از طرفین دعوا به رأی صادرشده در مرحله بدوی اعتراض داشته باشد و شرایط قانونی لازم فراهم باشد، می تواند درخواست تجدیدنظرخواهی (در دعاوی حقوقی) یا واخواهی (در احکام غیابی) کند. این مرحله در مراجع بالاتر (مانند دادگاه تجدیدنظر استان) مورد بررسی مجدد قرار می گیرد. هدف از این مرحله، بازبینی و احیاناً اصلاح رأی بدوی برای اطمینان از صحت و عدالت آن است.
3. مرحله فرجام خواهی: این مرحله بالاترین سطح رسیدگی قضایی در دیوان عالی کشور است و هدف آن بررسی انطباق یا عدم انطباق رأی دادگاه تجدیدنظر با موازین شرعی و قانونی است، نه رسیدگی ماهوی مجدد به اصل دعوا.

هزینه دادرسی مرحله بدوی، اولین و حیاتی ترین هزینه برای آغاز هر دعوا محسوب می شود. بدون پرداخت این هزینه، دادخواست یا شکوائیه معمولاً به ثبت نرسیده و به آن رسیدگی نمی گردد. این امر نشان دهنده جایگاه محوری این هزینه در دسترسی به عدالت و شروع فرآیند قضایی است. بنابراین، آگاهی دقیق از نرخ ها و نحوه محاسبه آن، پیش شرطی برای ورود موفقیت آمیز به فرآیند دادرسی و جلوگیری از تأخیرهای ناخواسته است.

دسته بندی دعاوی و تاثیر آن بر تعرفه دادرسی بدوی

میزان هزینه دادرسی در مرحله بدوی به نوع دعوایی که مطرح می شود، بستگی دارد. نظام حقوقی ایران دعاوی را به دسته های مختلفی تقسیم می کند که هر یک تعرفه و نحوه محاسبه خاص خود را برای هزینه های دادرسی دارند. سه دسته اصلی دعاوی که در اینجا به بررسی آن ها می پردازیم، شامل دعاوی مالی، دعاوی غیرمالی و امور کیفری هستند.

دعاوی مالی در مرحله بدوی

دعاوی مالی، به آن دسته از دعاوی اطلاق می شود که خواسته اصلی آن ها مطالبه مال یا حقی است که به طور مستقیم قابل تقویم به پول باشد. به عبارت دیگر، موضوع اصلی این دعاوی، ارزش اقتصادی داشته و هدف از طرح آن ها، جبران خسارت مالی، استرداد مال، یا احراز حقی است که با پول قابل ارزش گذاری است. مثال هایی از دعاوی مالی شامل مطالبه وجه، مطالبه خسارت، سهم الارث، اثبات مالکیت، تنظیم سند رسمی، و مطالبه مهریه می شوند.

نحوه محاسبه هزینه دادرسی مالی بدوی:

بر اساس آخرین مقررات و تعرفه های مصوب (معمولاً بر اساس قانون بودجه سنواتی که برای سال های 1403 و 1404 نیز نرخ های مشابهی در نظر گرفته شده است)، نحوه محاسبه هزینه دادرسی مالی در مرحله بدوی به شرح زیر است:

• برای خواسته تا مبلغ 200,000,000 ریال (معادل 20 میلیون تومان): 2.5 درصد از بهای خواسته به عنوان هزینه دادرسی دریافت می شود.

• برای خواسته مازاد بر 200,000,000 ریال: 3.5 درصد از مبلغ مازاد بر ۲۰۰ میلیون ریال، به علاوه هزینه مربوط به ۲۰۰ میلیون ریال اول (۲.۵ درصد)، محاسبه و دریافت می گردد.

بهای خواسته تقویمی: در دعاوی مالی، خواهان موظف است بهای خواسته خود را در دادخواست قید کند. این ارزش گذاری که بهای خواسته تقویمی نامیده می شود، نقش مهمی در تعیین مرجع صالح رسیدگی (مثلاً شورای حل اختلاف یا دادگاه) و همچنین محاسبه دقیق هزینه دادرسی دارد. در برخی موارد، خواهان می تواند خواسته خود را به میزانی که در صلاحیت مرجع خاصی باشد (مثلاً شورای حل اختلاف) تقویم کند تا از سرعت و سادگی رسیدگی آن مرجع بهره مند شود.

بهای خواسته در دعاوی مالی، تعیین کننده اصلی میزان هزینه دادرسی است و خواهان باید در تقویم آن دقت کافی را به عمل آورد.

مثال های کاربردی:

1. اگر مبلغ خواسته 15,000,000 تومان (150,000,000 ریال) باشد:
   از آنجایی که 150,000,000 ریال کمتر از 200,000,000 ریال است، هزینه دادرسی برابر است با:
   150,000,000 ریال × 2.5% = 3,750,000 ریال

2. اگر مبلغ خواسته 30,000,000 تومان (300,000,000 ریال) باشد:
   در این حالت، محاسبه به دو بخش تقسیم می شود:
   بخش اول (تا 200,000,000 ریال): 200,000,000 ریال × 2.5% = 5,000,000 ریال
   بخش دوم (مازاد بر 200,000,000 ریال): 100,000,000 ریال (300-200) × 3.5% = 3,500,000 ریال
   مجموع هزینه دادرسی = 5,000,000 ریال + 3,500,000 ریال = 8,500,000 ریال

صلاحیت شورای حل اختلاف: در دعاوی مالی که ارزش خواسته تا سقف معین (معمولاً ۲۰۰ میلیون ریال) باشد، رسیدگی در صلاحیت شورای حل اختلاف قرار می گیرد. نرخ هزینه دادرسی در شوراهای حل اختلاف، طبق ماده 19 قانون شوراهای حل اختلاف مصوب 1402، معادل 50 درصد نرخ هزینه دادرسی در محاکم عمومی دادگستری است. این امر به منظور تسهیل دسترسی به عدالت برای دعاوی با مبالغ کمتر و کاهش بار قضایی دادگاه ها طراحی شده است.

دعاوی غیرمالی در مرحله بدوی

دعاوی غیرمالی، برخلاف دعاوی مالی، به موضوعاتی می پردازند که مستقیماً قابل ارزیابی و تقویم به پول نیستند و جنبه مالی ندارند. این دعاوی معمولاً به روابط غیرمالی اشخاص، وضعیت حقوقی، یا احراز حقوق معنوی مربوط می شوند. هدف از طرح این دعاوی، تأمین نیازهای اخلاقی، عاطفی، خانوادگی، یا اجتماعی است که با مبادله پولی سنجیده نمی شوند. از جمله مصادیق رایج دعاوی غیرمالی می توان به طلاق، حضانت فرزند، اثبات زوجیت، تصرف عدوانی، اثبات نسب، و ابطال اسناد غیرمالی اشاره کرد.

نحوه محاسبه هزینه دادرسی غیرمالی بدوی:

هزینه دادرسی دعاوی غیرمالی در مرحله بدوی، برخلاف دعاوی مالی، به صورت یک مبلغ مقطوع و ثابت تعیین می شود و ارتباطی به ارزش خواسته ندارد. این مبلغ هر ساله توسط قوه قضائیه و در قالب قانون بودجه تصویب و اعلام می گردد. برای سال های 1403 و 1404 نیز این تعرفه ها مشخص شده اند و عموماً در یک محدوده ثابت قرار دارند. لازم به ذکر است که بسته به نوع دقیق دعوای غیرمالی، ممکن است اندکی تفاوت در این مبالغ وجود داشته باشد، اما ماهیت ثابت بودن آن حفظ می شود.

در ادامه، جدولی تقریبی از هزینه های دادرسی برخی از دعاوی غیرمالی رایج در مرحله بدوی ارائه می شود. این مبالغ برای سال 1403 و 1404 در محاکم دادگستری (غیر از شورای حل اختلاف) معمولاً ثابت و در حدود 400,000 تا 1,800,000 ریال (40 هزار تا 180 هزار تومان) است:

نوع دعوای غیرمالی	هزینه دادرسی بدوی (مبلغ مقطوع – ریال)	مرجع رسیدگی	توضیحات
دعوای طلاق (خواهان زوجه)	مبلغ ثابت حدود 1,800,000	دادگاه خانواده	علاوه بر هزینه تمبر دادخواست
دعوای حضانت	مبلغ ثابت حدود 1,800,000	دادگاه خانواده
دعوای اثبات زوجیت	مبلغ ثابت حدود 1,800,000	دادگاه خانواده
دعوای اثبات نسب	مبلغ ثابت حدود 1,800,000	دادگاه خانواده
دعوای تصرف عدوانی	مبلغ ثابت حدود 1,800,000	دادگاه عمومی حقوقی
دعوای رفع مزاحمت از حق	مبلغ ثابت حدود 1,800,000	دادگاه عمومی حقوقی
دعوای اعسار از هزینه دادرسی	معاف (رایگان)	مرجع صالح به رسیدگی دعوای اصلی	تقدیم دادخواست اعسار، معاف از هزینه است

امور کیفری و هزینه های مرحله بدوی

در نظام کیفری، شکایات معمولاً با هدف تعقیب جزایی مجرم و اجرای مجازات قانونی مطرح می شوند و ماهیت آن ها عمدتاً جنبه مالی ندارد. به همین دلیل، برخلاف دعاوی حقوقی، شکایات کیفری در مرحله بدوی معمولاً فاقد هزینه دادرسی مشخصی به معنای درصدی از خواسته یا مبلغ مقطوع برای رسیدگی به جرم هستند، مگر در موارد خاص و استثنائی.

هزینه تمبر شکوائیه: اولین هزینه ای که شاکی در امور کیفری متحمل می شود، هزینه تمبر شکوائیه است. این مبلغ ناچیز و ثابت است و برای قانونی کردن و ثبت رسمی شکوائیه دریافت می شود. این هزینه با هزینه دادرسی به مفهوم حقوقی آن متفاوت است و صرفاً به منظور شروع فرآیند قضایی کیفری اخذ می شود.

موارد خاص با جنبه مالی: در برخی پرونده های کیفری، ممکن است ابعاد مالی نیز مطرح شود که در این صورت، هزینه های دادرسی مرتبط با آن جنبه مالی محاسبه و دریافت می گردد:

• چک بلامحل: در صورتی که شکایت کیفری بابت صدور چک بلامحل مطرح شود، علاوه بر جنبه کیفری، جنبه حقوقی مطالبه وجه چک نیز می تواند همزمان یا به صورت جداگانه پیگیری شود. هزینه دادرسی برای مطالبه وجه چک (که یک دعوای مالی است) بر اساس تعرفه های دعاوی مالی محاسبه خواهد شد.
• مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم: اگر شاکی علاوه بر مجازات مجرم، خواهان جبران ضرر و زیان مادی ناشی از جرم نیز باشد، باید دادخواست مطالبه ضرر و زیان را به همراه شکایت کیفری خود تقدیم کند. این دادخواست، یک دعوای مالی محسوب شده و هزینه دادرسی آن نیز بر اساس میزان ضرر و زیان وارده و طبق تعرفه های دعاوی مالی محاسبه می گردد.

سایر هزینه های احتمالی: علاوه بر موارد فوق، در طول رسیدگی به پرونده های کیفری در مرحله بدوی، ممکن است هزینه های دیگری نیز پیش آید که به طور مستقیم جزو هزینه دادرسی طبقه بندی نمی شوند اما شاکی یا خواهان خصوصی ممکن است مجبور به پرداخت آن ها شود. این هزینه ها شامل:

• هزینه کارشناسی: در مواردی که تشخیص موضوع نیازمند نظر کارشناسی باشد (مثلاً کارشناسی خط، تشخیص علت فوت توسط پزشکی قانونی، ارزیابی خسارت)، دستمزد کارشناس باید پرداخت شود. این هزینه ابتدا بر عهده متقاضی کارشناسی است و در صورت پیروزی در دعوا، می تواند از محکوم علیه مطالبه شود.
• ایاب و ذهاب شهود: اگر برای شهادت شهود نیاز به پرداخت هزینه سفر یا حضور آن ها باشد، این هزینه نیز ممکن است بر عهده متقاضی شاهد باشد.
• نشر آگهی: در مواردی که ابلاغ به متهم یا خوانده از طریق نشر آگهی صورت گیرد، هزینه آن باید پرداخت شود.

لازم به ذکر است که در صورت صدور حکم محکومیت کیفری، معمولاً محکوم علیه علاوه بر مجازات اصلی، مکلف به پرداخت کلیه هزینه های دادرسی و ضرر و زیان وارده به شاکی نیز خواهد بود.

فرآیند پرداخت هزینه دادرسی بدوی

پرداخت هزینه دادرسی مرحله بدوی، یک گام اساسی و غیرقابل چشم پوشی در مسیر آغاز فرآیند قضایی است. در نظام حقوقی کنونی ایران، این فرآیند به طور مکانیزه و از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی انجام می شود تا از سرعت، دقت و شفافیت بیشتری برخوردار باشد.

مکان پرداخت: کلیه هزینه های دادرسی، اعم از هزینه های مربوط به دادخواست اولیه، واخواهی، تجدیدنظر و سایر امور قضایی، باید از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی پرداخت شود. این دفاتر، به عنوان بازوی اجرایی قوه قضائیه، وظیفه ثبت دادخواست ها، شکایات، و سایر درخواست های قضایی را بر عهده دارند و امکان پرداخت الکترونیکی هزینه ها را نیز فراهم می کنند. مراجعه مستقیم به دادگاه ها برای پرداخت حضوری این هزینه ها، عموماً میسر نیست.

زمان پرداخت: هزینه دادرسی باید همزمان با تقدیم دادخواست یا شکوائیه پرداخت گردد. به عبارت دیگر، تا زمانی که هزینه دادرسی به صورت کامل پرداخت نشود، دادخواست یا شکوائیه شما به ثبت نهایی نرسیده و به مرحله رسیدگی ارسال نخواهد شد. در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، پس از ثبت اطلاعات دادخواست، سیستم به صورت خودکار مبلغ هزینه دادرسی را محاسبه کرده و فیش پرداخت الکترونیکی را صادر می نماید. شما می توانید این مبلغ را از طریق کارت های بانکی عضو شتاب، در همان دفتر خدمات یا به صورت آنلاین، پرداخت کنید.

عدم پرداخت به موقع هزینه دادرسی، مانع از ثبت و رسیدگی به دادخواست شده و می تواند حقوق خواهان را به تأخیر اندازد یا تضییع نماید.

پیامدهای عدم پرداخت: یکی از مهم ترین نکات در خصوص پرداخت هزینه دادرسی، آگاهی از پیامدهای عدم پرداخت آن است. اگر هزینه دادرسی در مهلت مقرر (معمولاً در همان زمان تقدیم دادخواست) پرداخت نشود، دفتر شعبه دادگاه یک اخطار رفع نقص صادر کرده و به خواهان مهلت می دهد تا نسبت به پرداخت آن اقدام کند. در صورت عدم رفع نقص و عدم پرداخت هزینه دادرسی در مهلت مقرر قانونی، دادخواست خواهان به موجب قرار رد دادخواست، رد خواهد شد. این قرار قابل اعتراض است، اما به معنای از دست دادن فرصت و شروع مجدد فرآیند دادرسی از ابتدا خواهد بود. لذا، پرداخت به موقع و صحیح هزینه دادرسی، نقش حیاتی در پیشبرد پرونده و جلوگیری از اتلاف وقت و منابع دارد.

اعسار از پرداخت هزینه دادرسی بدوی

در نظام حقوقی ایران، حق دسترسی به عدالت برای همه افراد محفوظ است و هیچ کس نباید به دلیل ناتوانی مالی از پیگیری حقوق خود محروم شود. از همین رو، قانون گذار نهاد اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را پیش بینی کرده است. اعسار در لغت به معنای تنگدستی و ناتوانی مالی است و در اصطلاح حقوقی، به معنای ناتوانی خواهان از پرداخت هزینه های دادرسی به دلیل عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به آن است.

شرایط درخواست اعسار: برای درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، خواهان باید دادخواست اعسار خود را به دادگاه صالح ارائه دهد. این دادخواست می تواند به صورت جداگانه و قبل از دادخواست اصلی، یا همزمان با دادخواست اصلی مطرح شود. شرایط و مدارک لازم برای اثبات اعسار عبارت اند از:

• دادخواست اعسار: خواهان باید ضمن تقدیم دادخواست اعسار، دلایل و مستندات مربوط به ناتوانی مالی خود را ارائه دهد.
• شهادت شهود: طبق قانون، خواهان باید حداقل دو شاهد مرد بالغ و عاقل را معرفی کند که از وضعیت مالی او مطلع بوده و بتوانند به عدم تمکن مالی وی شهادت دهند. شهادت شهود باید در برگه ای با عنوان استشهادیه تنظیم شده و به تأیید دفتر اسناد رسمی یا کلانتری رسیده باشد.
• مدارک مثبته: ارائه هر گونه مدرکی که اثبات کننده ناتوانی مالی خواهان باشد، مانند گواهی عدم اشتغال به کار، فیش حقوقی پایین، صورتحساب بانکی، یا مدارک مربوط به میزان بدهی ها و تعهدات، می تواند به قاضی در پذیرش اعسار کمک کند.

پیامدهای پذیرش اعسار: در صورت پذیرش دادخواست اعسار توسط دادگاه، خواهان به صورت موقت یا دائم از پرداخت هزینه های دادرسی معاف می شود. این معافیت به او امکان می دهد که دعوای خود را بدون نگرانی از بار مالی اولیه پیگیری کند. اگر اعسار به صورت موقت پذیرفته شود، ممکن است دادگاه تعیین کند که خواهان در اقساط معین یا در صورت بهبود وضعیت مالی، هزینه ها را پرداخت کند. در صورت پذیرش اعسار، هزینه های مربوط به اوراق قضایی، کارشناسی و سایر موارد مشابه از اعتبارات قوه قضائیه تأمین می شود.

مطالبه هزینه دادرسی پس از پیروزی: نکته مهم این است که حتی در صورت پذیرش اعسار خواهان، اگر در نهایت او در دعوا پیروز شود و خوانده محکوم علیه گردد، هزینه های دادرسی که از او معاف شده بود (و توسط قوه قضائیه پرداخت شده بود)، از محکوم علیه دریافت خواهد شد. این امر به معنای آن است که حق دسترسی به عدالت برای افراد فاقد تمکن مالی تضمین شده و در عین حال، بار مالی نهایی بر عهده طرفی قرار می گیرد که محکوم به ناحق شده است.

امکان استرداد و مطالبه هزینه دادرسی بدوی

یکی از سوالات رایج در خصوص هزینه دادرسی مرحله بدوی، امکان استرداد آن به خواهان یا مطالبه آن از طرف مقابل است. پاسخ به این سوال به شرایط مختلفی بستگی دارد که در ادامه به تفصیل بررسی می شوند.

موارد استرداد هزینه دادرسی:

به طور کلی، هزینه دادرسی که پرداخت شده، در موارد محدودی قابل استرداد به خواهان است. مهم ترین این موارد عبارت اند از:

• انصراف خواهان قبل از رسیدگی ماهوی: اگر خواهان قبل از آنکه دادگاه وارد ماهیت دعوا شود و رسیدگی را آغاز کند، از دعوای خود انصراف دهد (مثلاً دادخواست خود را مسترد کند)، می تواند تمام یا بخشی از هزینه دادرسی پرداخت شده را مطالبه کند. با این حال، باید توجه داشت که این انصراف باید قبل از هر گونه اقدام ماهوی از سوی دادگاه باشد و در عمل کمتر اتفاق می افتد.
• عدم صلاحیت ذاتی دادگاه: اگر دادگاهی که دادخواست به آن تقدیم شده است، فاقد صلاحیت ذاتی برای رسیدگی به دعوا باشد و دادخواست از ابتدا در مرجع اشتباهی مطرح شده باشد، ممکن است هزینه دادرسی قابل استرداد باشد.
• رد دادخواست بدون ورود در ماهیت: در صورتی که دادخواست به دلایلی غیر از عدم پرداخت هزینه دادرسی و بدون ورود در ماهیت دعوا رد شود (مثلاً به دلیل نقص شکلی که قابل رفع نباشد)، در برخی موارد امکان استرداد هزینه دادرسی وجود دارد.

لازم به ذکر است که فرآیند استرداد هزینه دادرسی معمولاً زمان بر است و نیازمند پیگیری های اداری از سوی خواهان می باشد.

شرایط مطالبه هزینه دادرسی از طرف مقابل:

یکی از مهم ترین امتیازات برای خواهان، در صورت پیروزی در دعوا، امکان مطالبه کلیه هزینه های دادرسی از محکوم علیه است. این موضوع به موجب ماده ۵۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت بیان شده است. مطابق این ماده: خواهان حق دارد ضمن تقدیم دادخواست یا در اثنای دادرسی و یا به طور مستقل، جبران خسارات ناشی از دادرسی … را از خوانده مطالبه نماید. این خسارات شامل هزینه دادرسی، حق الوکاله وکیل، دستمزد کارشناس و سایر هزینه هایی است که برای اثبات حق لازم و ضروری بوده اند.

شرایط مطالبه این هزینه ها عبارت اند از:

1. پیروزی خواهان در دعوا: اصلی ترین شرط، این است که خواهان در دعوای اصلی خود، رأی به نفع خود دریافت کند و خوانده محکوم شود.
2. درخواست مطالبه خسارت: خواهان باید صراحتاً در دادخواست اولیه یا در طول دادرسی، درخواست مطالبه خسارات دادرسی را مطرح کند. دادگاه در صورت احراز شرایط، ضمن رأی اصلی یا طی یک حکم جداگانه، خوانده را به پرداخت این خسارات محکوم می کند.
3. لازم و ضروری بودن هزینه ها: فقط هزینه هایی قابل مطالبه اند که برای اثبات دعوا یا دفاع لازم و ضروری بوده اند. هزینه های غیرضروری یا اضافی قابل مطالبه نیستند.

نکته مهم این است که اگر دعوا منجر به سازش بین طرفین شود، معمولاً حکم به مطالبه خسارت دادرسی صادر نمی شود، مگر اینکه طرفین ضمن سازش، در خصوص پرداخت این هزینه ها نیز توافق کرده باشند.

جدول جامع تعرفه های دادرسی مرحله بدوی ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴

درک دقیق از هزینه های دادرسی مرحله بدوی مستلزم آشنایی با آخرین تعرفه های مصوب است. این تعرفه ها هر ساله بر اساس قانون بودجه کل کشور تعیین و اعلام می گردند. برای سال های 1403 و 1404، عمده تعرفه ها بدون تغییر عمده نسبت به سال قبل باقی مانده اند، اما همواره توصیه می شود برای اطمینان بیشتر، به آخرین بخشنامه ها و مصوبات قوه قضائیه مراجعه شود. در ادامه، یک جدول جامع از تعرفه های دادرسی مرحله بدوی برای انواع دعاوی ارائه می گردد:

نوع دعوا	بهای خواسته / نوع دعوا	درصد یا مبلغ ثابت هزینه دادرسی بدوی (ریال)	مرجع رسیدگی	توضیحات تکمیلی
دعاوی مالی	تا 200,000,000 ریال (20 میلیون تومان)	2.5% از بهای خواسته	دادگستری (دادگاه عمومی/خانواده)	بهای خواسته توسط خواهان در دادخواست تعیین می شود.
	مازاد بر 200,000,000 ریال	3.5% از مبلغ مازاد + 2.5% از 200 میلیون اول	دادگستری (دادگاه عمومی/خانواده)
دعاوی مالی (شورای حل اختلاف)	تا سقف صلاحیت شورا (معمولاً 200,000,000 ریال)	50% از نرخ دادگستری (1.25% از بهای خواسته)	شورای حل اختلاف	صلاحیت شورای حل اختلاف محدود است.
دعاوی غیرمالی	موضوعات غیرمالی (مثلاً طلاق، حضانت، اثبات زوجیت، تصرف عدوانی)	مبلغ ثابت حدود 1,800,000 ریال	دادگستری (دادگاه خانواده/عمومی حقوقی)	این مبلغ برای سال 1403 ثابت بوده و برای سال 1404 نیز مشابه است.
امور کیفری	شکایات کیفری (بدون مطالبه ضرر و زیان)	هزینه تمبر شکوائیه (مبلغ ثابت و ناچیز)	دادگستری (دادگاه کیفری/دادگاه عمومی)	این هزینه صرفاً برای ثبت شکوائیه است.
	مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم	مطابق تعرفه دعاوی مالی (بر اساس میزان ضرر و زیان)	دادگستری	همراه با شکایت کیفری یا جداگانه.
	چک بلامحل (جنبه حقوقی)	مطابق تعرفه دعاوی مالی (بر اساس مبلغ چک)	دادگستری
اعسار از هزینه دادرسی	درخواست اعسار	معاف (رایگان)	مرجع صالح به رسیدگی دعوای اصلی	نیاز به اثبات اعسار دارد.

لازم به تأکید است که نرخ های اعلام شده برای سال 1403 و 1404، مگر در موارد تغییرات خاص که به صورت رسمی اعلام شود، عموماً مشابه یکدیگر هستند. برای هرگونه طرح دعوا، مشورت با دفاتر خدمات الکترونیک قضایی یا وکیل متخصص برای آگاهی از دقیق ترین و به روزترین تعرفه ها ضروری است.

تفاوت هزینه دادرسی بدوی با سایر مراحل

فرآیند دادرسی در نظام حقوقی ایران، شامل مراحل متعددی است که هر یک دارای هزینه های دادرسی خاص خود هستند. درک تفاوت میان این هزینه ها در مراحل مختلف، برای برنامه ریزی مالی و حقوقی خواهان یا شاکی از اهمیت بالایی برخوردار است. هزینه دادرسی مرحله بدوی، که در بخش های پیشین به تفصیل توضیح داده شد، صرفاً مربوط به آغاز فرآیند رسیدگی نخستین است و با هزینه های مراحل بعدی مانند تجدیدنظر، واخواهی و فرجام خواهی تفاوت هایی اساسی دارد.

هزینه دادرسی مرحله تجدیدنظر و واخواهی

پس از صدور رأی در مرحله بدوی، چنانچه یکی از طرفین به این رأی اعتراض داشته باشد، می تواند درخواست تجدیدنظرخواهی (در دعاوی حقوقی) یا واخواهی (در احکام غیابی) نماید. این اعتراضات مستلزم پرداخت هزینه دادرسی مجدد است که معمولاً نرخ متفاوتی نسبت به مرحله بدوی دارد:

• دعاوی مالی در مرحله تجدیدنظر: برای دعاوی مالی، هزینه دادرسی مرحله تجدیدنظرخواهی و واخواهی، معادل ۴.۵ درصد (چهار و نیم درصد) از بهای خواسته تقویمی است. همانطور که مشاهده می شود، این نرخ نسبت به نرخ های ۲.۵ و ۳.۵ درصدی مرحله بدوی، بالاتر است. این افزایش به دلیل تخصصی تر و دقیق تر بودن رسیدگی در مراجع تجدیدنظر و همچنین جلوگیری از اعتراضات بی مورد طراحی شده است.
• دعاوی غیرمالی در مرحله تجدیدنظر: برای دعاوی غیرمالی، هزینه دادرسی مرحله تجدیدنظر نیز مانند مرحله بدوی به صورت مبلغ ثابت و مقطوع تعیین می شود. این مبلغ معمولاً بالاتر از نرخ ثابت مرحله بدوی است و هر ساله در قانون بودجه مشخص می گردد.

هزینه دادرسی مرحله فرجام خواهی و اعاده دادرسی

مراحل فرجام خواهی (در دیوان عالی کشور) و اعاده دادرسی نیز دارای تعرفه های خاص خود هستند که عموماً بالاترین نرخ ها را در میان مراحل دادرسی به خود اختصاص می دهند. هدف از این افزایش، محدود کردن درخواست های مکرر و بی مورد در مراحل عالی قضایی است:

• هزینه فرجام خواهی: برای دعاوی مالی، هزینه فرجام خواهی معمولاً معادل ۵.۵ درصد (پنج و نیم درصد) از بهای خواسته تقویمی است.
• هزینه اعاده دادرسی: هزینه اعاده دادرسی نیز برای دعاوی مالی، معمولاً معادل ۵.۵ درصد (پنج و نیم درصد) از بهای خواسته تقویمی می باشد.
• در دعاوی غیرمالی، برای این مراحل نیز مبالغ ثابت و مقطوعی در نظر گرفته می شود که بالاتر از مراحل قبلی است.

تفاوت نرخ ها در مراحل مختلف دادرسی، نشان دهنده سلسله مراتب و اهمیت هر مرحله در نظام قضایی است. هرچه دعوا به مراحل عالی تر و تخصصی تر کشیده شود، هزینه های دادرسی آن نیز افزایش می یابد. این سازوکار، علاوه بر تأمین بخشی از هزینه های دستگاه قضا، به عنوان اهرمی برای تشویق طرفین به حل و فصل اختلافات در مراحل اولیه و جلوگیری از طولانی شدن بی مورد فرآیند دادرسی نیز عمل می کند.

سوالات متداول

آیا هزینه دادرسی بدوی شامل حق الوکاله وکیل هم می شود؟

خیر، هزینه دادرسی مرحله بدوی تنها شامل تعرفه های قانونی مربوط به ثبت دادخواست، اوراق قضایی و سایر امور اداری دادگاه است و حق الوکاله وکیل یک هزینه جداگانه محسوب می شود. حق الوکاله بر اساس قرارداد بین موکل و وکیل تعیین می گردد، هرچند در صورت پیروزی در دعوا و درخواست خواهان، امکان مطالبه حق الوکاله (بر اساس تعرفه قانونی) از محکوم علیه وجود دارد.

اگر در مرحله بدوی به حکم اعتراض شود، آیا باید دوباره هزینه دادرسی پرداخت؟

بله، هر مرحله از رسیدگی قضایی، از جمله تجدیدنظرخواهی، واخواهی و فرجام خواهی، مستلزم پرداخت هزینه دادرسی مجدد و متناسب با آن مرحله است. این هزینه ها نرخ های متفاوتی نسبت به مرحله بدوی دارند و معمولاً بالاتر هستند.

آیا می توان هزینه دادرسی را قسطی پرداخت کرد؟

در صورتی که خواهان توانایی مالی برای پرداخت یکجای هزینه دادرسی را نداشته باشد، می تواند همزمان با طرح دعوا، دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را به دادگاه تقدیم کند. در صورت پذیرش اعسار، دادگاه می تواند خواهان را از پرداخت هزینه ها معاف کند یا اجازه پرداخت اقساطی آن را صادر نماید.

در صورت رد دعوا در مرحله بدوی، آیا هزینه دادرسی به خواهان بازگردانده می شود؟

در اکثر موارد، خیر. اگر دادگاه پس از بررسی ماهوی دعوا، رأی به رد آن صادر کند، هزینه دادرسی که خواهان پرداخت کرده است، قابل استرداد نیست. استرداد هزینه دادرسی تنها در موارد بسیار محدودی مانند استرداد دادخواست قبل از شروع رسیدگی ماهوی یا عدم صلاحیت ذاتی دادگاه ممکن است.

منظور از تقویم خواسته چیست و چطور انجام می شود؟

تقویم خواسته به معنای ارزش گذاری مالی دعوا توسط خواهان در دادخواست است. در دعاوی مالی، خواهان موظف است مبلغ ریالی خواسته خود را مشخص کند. این تقویم بر تعیین صلاحیت دادگاه و محاسبه هزینه دادرسی تأثیرگذار است. در برخی موارد، خواهان می تواند خواسته خود را به میزانی تقویم کند که در صلاحیت مرجع خاصی (مانند شورای حل اختلاف) قرار گیرد، حتی اگر ارزش واقعی آن بیشتر باشد.

آیا هزینه دادرسی برای اشخاص حقوقی (شرکت ها) با اشخاص حقیقی تفاوت دارد؟

خیر، نحوه محاسبه و تعرفه های هزینه دادرسی در مرحله بدوی برای اشخاص حقوقی (مانند شرکت ها و مؤسسات) و اشخاص حقیقی (افراد عادی) تفاوتی ندارد و بر اساس نوع دعوا (مالی یا غیرمالی) و بهای خواسته (در دعاوی مالی) محاسبه می گردد. البته اشخاص حقوقی نیز می توانند در صورت اثبات ورشکستگی، درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را مطرح نمایند.

نتیجه گیری

هزینه دادرسی مرحله بدوی، نقطه آغازین و ضروری برای ورود به فرآیند احقاق حقوق در نظام قضایی است. شناخت دقیق مفهوم، نحوه محاسبه، انواع دعاوی مشمول و امکانات قانونی مانند اعسار از این هزینه، برای هر فردی که قصد طرح دعوا را دارد، حیاتی است. عدم آگاهی یا اشتباه در این زمینه می تواند منجر به تأخیر در رسیدگی یا حتی رد دادخواست شود. این مقاله با هدف ارائه راهنمایی جامع و تخصصی، سعی در شفاف سازی ابعاد گوناگون هزینه دادرسی بدوی داشت و نشان داد که این هزینه نه تنها یک الزام مالی، بلکه ابزاری برای مدیریت دعاوی و تضمین دسترسی عادلانه به مراجع قضایی است. برنامه ریزی مالی و حقوقی دقیق، با تکیه بر اطلاعات به روز و در صورت لزوم، مشورت با وکلای متخصص، گام مهمی در موفقیت آمیز بودن مسیر دادرسی خواهد بود.