خلاصه کتاب کوروش بزرگ در شاهنامه فردوسی ( نویسنده مجید خالقیان )

آیا کوروش بزرگ، بنیان گذار شاهنشاهی هخامنشی، در شاهنامه فردوسی حضور دارد؟ کتاب «کوروش بزرگ در شاهنامه فردوسی» اثر مجید خالقیان به این پرسش دیرینه پاسخ می دهد و استدلال می کند که کوروش، اگرچه با نام صریح خود نیامده، اما در قالب شخصیت های کیخسرو و فریدون بازتاب یافته و شاهنامه یادمانده های تاریخی او را در بستر اساطیری خود حفظ کرده است. این کتاب راهی نو در پژوهش های مرتبط با حضور هخامنشیان در شاهنامه می گشاید.

بحث پیرامون حضور کوروش بزرگ در شاهنامه فردوسی یکی از دیرینه ترین و جذاب ترین موضوعات در میان پژوهشگران تاریخ و ادبیات ایران است. بسیاری معتقدند که نام این بنیان گذار بزرگ هخامنشی به صراحت در اثر سترگ فردوسی دیده نمی شود و همین امر سبب شده است تا برخی هویت باستانی و ریشه های تاریخی کوروش را در حافظه جمعی ایرانیان نادیده بگیرند. در این میان، کتاب «کوروش بزرگ در شاهنامه فردوسی» به قلم توانای مجید خالقیان، اثری پژوهشی و ارزشمند است که با رویکردی تحلیلی و مستند، به گشودن رمز و راز این ابهام می پردازد. این اثر تلاش می کند تا نشان دهد چگونه حافظه جمعی ایرانیان، میراث کوروش را در قالب شخصیت های اسطوره ای شاهنامه، به ویژه کیخسرو و فریدون، حفظ کرده است.

هدف از نگارش این مقاله، ارائه یک خلاصه جامع و تحلیلی از این کتاب مهم است. ما به بررسی استدلال های اصلی نویسنده، روش شناسی پژوهش او، شواهد تطبیقی میان کوروش با فریدون و کیخسرو، و نتیجه گیری های کلیدی که خالقیان از پژوهش خود به دست آورده است، می پردازیم. این مقاله نه تنها برای علاقه مندان به مطالعه کتاب کوروش بزرگ در شاهنامه فردوسی دیدگاهی کلی فراهم می آورد، بلکه برای پژوهشگران تاریخ و ادبیات نیز منبعی مستقل و معتبر برای درک محتوای این اثر به شمار می رود. در نهایت، تلاش می کنیم تا اهمیت این کتاب را در روشن ساختن ابهامات پیرامون حضور کوروش در حافظه جمعی ایرانیان از طریق شاهنامه فردوسی برجسته کرده و به مطالعه عمیق تر آن تشویق نماییم.

معرفی نویسنده و کلیات کتاب مجید خالقیان

مجید خالقیان یکی از پژوهشگران و نویسندگان فعال در حوزه تاریخ و ادبیات ایران است. تخصص او در بررسی ارتباط میان متون کهن ایرانی، به ویژه شاهنامه، و وقایع تاریخی، به وی جایگاهی خاص در میان محققان بخشیده است. خالقیان با رویکردی علمی و مستند، به تحلیل و بازخوانی متون می پردازد و همواره در پی آن است که زوایای پنهان و پیچیدگی های آمیختگی اسطوره و تاریخ را برای مخاطبان روشن سازد. کتاب کوروش بزرگ در شاهنامه فردوسی یکی از مهم ترین آثار او در این زمینه است که در سال ۱۳۹۶ منتشر شد. این کتاب، که ناشر آن مشخص نیست (در منابع رقیب اشاره نشده است، اما حجم صفحات ۳۸ صفحه برای نسخه الکترونیک ذکر شده است)، در پی حل معمای حضور کوروش در شاهنامه است.

رویکرد اصلی خالقیان در این کتاب، نه انکار وجود کوروش در شاهنامه، بلکه گشودن رمز و راز آمیختگی روایت ها و شخصیت هاست. او بر این باور است که عدم ذکر صریح نام کوروش در شاهنامه، دلیلی بر نبود یاد و خاطره او در حافظه جمعی ایرانیان نیست؛ بلکه این یاد و خاطره، تحت تأثیر عوامل مختلف تاریخی و فرهنگی، به گونه ای دیگر در این اثر سترگ بازتاب یافته است. خالقیان با تکیه بر شواهد تطبیقی، زبان شناسی تاریخی و تحلیل اسطوره ها، نشان می دهد که چگونه شخصیت هایی مانند کیخسرو و فریدون، می توانند آیینه تمام نمای جنبه هایی از زندگی و اقدامات کوروش بزرگ باشند. این کتاب با هدف ایجاد پلی میان تاریخ مدون و روایت های اسطوره ای، سعی دارد به درک عمیق تری از چگونگی حفظ میراث تاریخی در فرهنگ و ادبیات ایرانی دست یابد.

چالش اصلی: چرایی عدم ذکر صریح نام کوروش در شاهنامه فردوسی

یکی از پرسش های اساسی که همواره ذهن پژوهشگران را به خود مشغول داشته، علت عدم ذکر صریح نام کوروش بزرگ در شاهنامه فردوسی است. این در حالی است که کوروش یکی از تأثیرگذارترین شخصیت های تاریخ ایران و جهان به شمار می آید. برای درک این پدیده، باید به چند عامل کلیدی توجه کرد که مجید خالقیان نیز در کتاب خود به تفصیل به آن ها می پردازد.

مفهوم «حافظه جمعی» و شکل گیری اسطوره ها

میرچا الیاده، اسطوره شناس برجسته، نظریه «حافظه جمعی» را مطرح می کند که به ما در درک چگونگی دگرگونی روایت های تاریخی در طول زمان یاری می رساند. بر اساس این نظریه، حافظه جمعی مردم نمی تواند حوادث فردی و سرگذشت اشخاص حقیقی را برای بیش از دو یا سه قرن به صورت دقیق و بدون تغییر به یاد بسپارد. به مرور زمان، جزئیات تاریخی کمرنگ شده و با ویژگی های اسطوره ای آمیخته می شوند. این آمیختگی باعث می شود که یک شخصیت تاریخی، با ویژگی های قهرمانی یا نمادین برجسته، در قالب اسطوره ای ماندگارتر در ذهن مردم باقی بماند، حتی اگر نام اصلی او فراموش شود یا تغییر یابد.

در بستر حافظه جمعی، آنچه برای مردم اهمیت دارد، کلیت یک رویداد یا شخصیت و احساساتی است که آن واقعه در آن ها برمی انگیزد، نه لزوماً جزئیات دقیق تاریخی. بنابراین، وقتی ما حافظه جمعی را بررسی می کنیم، نباید انتظار داشته باشیم که تمام جنبه های زندگی یک شخصیت تاریخی، بدون کم و کاست و با نام اصلی او، در آن وجود داشته باشد؛ بلکه کلیتی که داستان ها به ما القا می کنند، حاوی حقایق ارزشمندی است که باید مورد تحلیل قرار گیرند.

دگرگونی های زبانی و تأثیر آن بر نام ها

زبان فارسی در طول تاریخ خود دستخوش دگرگونی های بسیاری از پارسی باستان به پارسی میانه و سپس پارسی نوین شده است. این تغییرات زبانی می توانسته اند بر شیوه تلفظ و نگارش اسامی پادشاهان و شخصیت ها تأثیر بگذارند. نام «کوروش» که در کتیبه های باستانی (به خط میخی پارسی باستان) به صورت 𐎤𐎢𐎽𐎢𐏁 و در منابع یونانی به صورت کوروس (Kuros) آمده، در طول زمان دچار تغییرات آوایی شده است.

بسیاری از نام های پادشاهان ایرانی در شاهنامه با نام هایی که ما امروز از منابع باستانی می شناسیم، متفاوت است. برای مثال، نام «جمشید» در اصل «ییم خش ئت» و نام «اردشیر» در پارسی باستان «اَرتَخشَتر» بوده است. با این دگرگونی های زبانی، نباید انتظار داشت که نام «کوروش» دقیقاً به همین شکل در شاهنامه آمده باشد. این تغییرات می توانسته اند به آمیختگی نام ها در حافظه جمعی نیز دامن بزنند، به طوری که شباهت های آوایی، حتی بدون ریشه یابی علمی، زمینه ساز هم پوشانی روایت ها شوند.

نابودی منابع و تهاجمات تاریخی

تاریخ ایران سرشار از تهاجمات و یورش های خارجی است که هر کدام به نوبه خود، به نابودی گسترده منابع مکتوب و انزوای نخبگان علمی و فرهنگی منجر شده اند. حمله اسکندر مقدونی به ایران و به آتش کشیدن کاخ های پارسه، نقطه ای آغازین در از بین رفتن بسیاری از اسناد و کتیبه های هخامنشی بود. پس از آن، دوران سلوکیان و هلنیسم (یونانی گرایی) نیز با رویکردی منفی نسبت به پادشاهان هخامنشی، زمینه ساز تخریب یا فراموشی داده های مرتبط با آن ها شد.

شواهد نشان می دهد که در دوره سلوکی، بسیاری از آثار گذشته در دسترس ایرانیان نبودند و بر اثر اقدامات یونانی گرایانه، آگاهی از محتوای کتیبه های باقی مانده نیز از بین رفت. زمانی که منابع نابود می شوند و نخبگان فرهنگی منزوی می گردند، حفظ دانش بی کم وکاست از تاریخ بسیار دشوار می شود. یورش اعراب و به دنبال آن نابودی گسترده کتب و مراکز علمی، ضربه دیگری به این حافظه تاریخی وارد کرد. حکیم ابوالقاسم فردوسی، هزاران سال پس از دودمان های ایران باستان و پس از این تهاجمات ویرانگر، شاهنامه را سرود؛ زمانی که بسیاری از آثار باستانی در دسترس نبودند و کتیبه ها رمزگشایی نشده بودند. بنابراین، آمیختگی و دگرگونی روایت ها در شاهنامه با توجه به این شرایط تاریخی، امری کاملاً طبیعی و قابل درک است.

آمیختگی روایت ها: درهم تنیدگی داستان های چند شخصیت

یکی از مهم ترین عواملی که خالقیان به آن می پردازد، پدیده «آمیختگی روایت ها» است. در شاهنامه، به ویژه در دوره های پیش از ساسانیان، این آمیختگی کاملاً مشهود است. روایت های مربوط به یک شخصیت خاص ممکن است در داستان های چند شخصیت دیگر جای گیرد یا برعکس، داستان های چندین شخصیت در قالب یک فرد واحد در شاهنامه نمایان شود.

بارزترین مثال این پدیده، شخصیت اسکندر در شاهنامه است. داستان های نزدیک به اسکندر مقدونی در کنار روایت های مربوط به ذوالقرنین که در قرآن و منابع اسلامی آمده است، در قالب شخصیت اسکندر در شاهنامه به هم آمیخته اند. این آمیختگی حتی به حدی است که در شاهنامه، داراب، پادشاه کیانی، پدر اسکندر خوانده می شود، در حالی که چنین نسبی در منابع تاریخی یونانی برای اسکندر مقدونی وجود ندارد. این امر نشان دهنده چگونگی ادغام و تغییر داستان ها در طول زمان و در بستر حافظه جمعی است. در مورد کوروش نیز، خالقیان استدلال می کند که همین پدیده آمیختگی باعث شده است تا یاد و خاطره او در قالب شخصیت هایی چون فریدون و کیخسرو در شاهنامه نمود یابد، نه با نام اصلی و صریح خود.

کوروش در شمایل فریدون: بازتابی از خاطرات غربی

کتاب مجید خالقیان، علاوه بر تطبیق گسترده کوروش با کیخسرو، به شباهت های میان کوروش بزرگ و شخصیت اسطوره ای فریدون نیز می پردازد. فریدون در اساطیر ایرانی جایگاهی بی بدیل دارد؛ او پادشاهی دادگر است که بر ضحاک ستمگر چیره می شود و نظم را به جهان بازمی گرداند. این جایگاه با اهمیت تاریخی و عدالت گستری کوروش بزرگ قابل مقایسه است. خالقیان معتقد است که فتوحات و منش کوروش در مناطق غربی تر ایران، بیشتر در روایت های مربوط به فریدون بازتاب یافته و این آمیختگی، ریشه در خاطرات مردم این نواحی از کوروش بزرگ دارد.

شباهت های داستانی کوروش و فریدون

آشکارترین شباهت میان کوروش و فریدون، مقابله آن ها با شخصیت های تقریباً هم نام است. فریدون با آژی دهاک (ضحاک) و کوروش با آستیاگ (پدربزرگ مادری اش) مقابله می کند. نام های آژی دهاک و آستیاگ از نظر آوایی شباهت زیادی به یکدیگر دارند که می تواند در حافظه جمعی به آمیختگی این دو روایت منجر شده باشد.

داستان کودکی: ترس پادشاه از تولد کودک و تلاش برای نابودی او

داستان کودکی فریدون در شاهنامه، شباهت عجیبی به روایتی دارد که هرودوت از کودکی کوروش نقل می کند.

• در شاهنامه، پس از سال ها پادشاهی ستمگرانه ضحاک، فریدون متولد می شود. ضحاک در خواب می بیند که مردی به نام فریدون بر او شوریده و او را به خواری به بند می کشد. از همین رو، ضحاک در صدد یافتن و نابودی فریدون برمی آید.
• در روایت هرودوت، آستیاگ، پادشاه ماد و پدربزرگ مادری کوروش، خواب هایی می بیند که نشان می دهد نوه اش، کوروش، تاج و تخت او را تهدید خواهد کرد. آستیاگ پس از تعبیر خواب ها، قصد دارد نوزاد ماندانا (مادر کوروش) را از بین ببرد.

در هر دو روایت، پادشاه (ضحاک/آستیاگ) به دلیل خوابی یا پیشگویی، از تولد کودکی بیمناک می شود که قرار است سلطنت او را تهدید کند و برای نابودی او تلاش می کند. این الگوی داستانی، که ریشه های کهن اسطوره ای دارد، در هر دو روایت به شکلی موازی دیده می شود.

شخصیت های مادر/پرستار: فرانک و سپاکو

نکته قابل توجه دیگر، شباهت میان شخصیت های مادر یا پرستار این دو قهرمان است:

• بر اساس تواریخ هرودوت، بانویی به نام سپاکو (اسپاکو) کوروش را پرورش می دهد. هرودوت نام سپاکو را به معنای «سگ» می داند.
• نام مادر فریدون در شاهنامه فرانک است. از نام فرانک نیز می توان معنایی شبیه سپاکو برداشت کرد؛ «فرانک» به معنی «سیاهگوش» است و در فرهنگ کهن ایران، گربه سانان بزرگ نیز گاهی از سگ سانان به شمار می آمدند.

این شباهت در نام و معنا، می تواند دلیلی بر آمیختگی این دو روایت در حافظه جمعی باشد، به طوری که هرودوت نیز با توجه به عدم آگاهی کامل، معنای «سپاکو» را به درستی درک نکرده و به نظر می رسد سپاکو و فرانک، از لحاظ مفهومی، کاملاً به یک معنا بوده اند.

قیام علیه پادشاه ظالم (ضحاک/آستیاگ)

قیام فریدون علیه ضحاک ستمگر با همراهی کاوه آهنگر، یکی از مهم ترین و به یادماندنی ترین حماسه های ایرانی است. این قیام به پیروزی فریدون و به بند کشیدن ضحاک می انجامد. به همین ترتیب، بر اساس گفته مورخان یونانی مانند هرودوت، کوروش علیه آستیاگ، پدربزرگ مادری خود، به پا می خیزد و او را سرنگون می کند. در هر دو مورد، قیام علیه یک پادشاه ظالم و نتیجه بخش بودن آن برای بهبود اوضاع، از نقاط مشترک این دو روایت است.

هماهنگی های خارج از شاهنامه: ارتباط بابل با داستان ضحاک

پیروزی بر بابل، یکی از مهم ترین اقدامات کوروش بزرگ و نقطه عطفی در تاریخ هخامنشیان است. نکته جالب توجه این است که در برخی منابع ایرانی خارج از شاهنامه، ارتباط میان ضحاک (آژی دهاک) و شهر بابل دیده می شود. در این منابع، بابل به عنوان مکان پرورش ضحاک و مرکز جادویی او ذکر شده است. فریدون پس از پیروزی بر ضحاک، او را در کوه دماوند حبس می کند. این هم پوشانی میان فتح بابل توسط کوروش و ارتباط ضحاک با بابل، می تواند نشان دهنده آن باشد که خاطره فتح بابل در حافظه جمعی ایرانیان، با داستان پیروزی فریدون بر ضحاک درهم آمیخته است. خالقیان تحلیل می کند که در این حالت، تمام دشمنان کوروش در قالب ضحاک ترسیم شده اند و مهم ترین فتح او، یعنی بابل، با عنوان مکان ضحاک در منابع ایرانی ثبت شده است.

با توجه به این شباهت ها، خالقیان استدلال می کند که فریدون در شاهنامه، به ویژه در روایت های مربوط به مناطق غربی ایران، نقش مهمی در بازتاب خاطرات کوروش بزرگ داشته است. این تطبیق ها نشان می دهد که چگونه اسطوره ها، به جای نقل دقیق تاریخ، روح و کلیت وقایع تاریخی را در خود جای داده و به نسل های بعد منتقل کرده اند.

کوروش در هیئت کیخسرو: استدلال مرکزی کتاب مجید خالقیان

استدلال مرکزی و مهم ترین بخش کتاب مجید خالقیان، تطبیق کوروش بزرگ با شخصیت کیخسرو در شاهنامه فردوسی است. خالقیان معتقد است که بیشترین آمیختگی روایات مربوط به کوروش، در داستان های کیخسرو نمایان شده است و این هم پوشانی ریشه در خاطرات مردمان شرقی تر جهان ایرانی از کوروش بزرگ دارد. کیخسرو در شاهنامه، پادشاهی آرمانی، خردمند، دادگر و دارای فر ایزدی است که قلمرو وسیعی را تحت فرمان خود دارد و در نهایت نیز به شیوه ای رمزآلود و عرفانی ناپدید می شود. این ویژگی ها شباهت های چشمگیری با اوصاف کوروش بزرگ در منابع تاریخی، به ویژه کوروش نامه گزنفون، دارد.

جایگاه کیخسرو در شاهنامه: پادشاه آرمانی و حکیم

کیخسرو یکی از مهم ترین و محبوب ترین پادشاهان شاهنامه است. او نماد خرد، دادگری، قدرت و کمال در پادشاهی است و در پایان عمر خود، با اختیار از تخت کناره می گیرد و به سوی جهان دیگر رهسپار می شود. این منش و جایگاه، یادآور شخصیت کوروش در کوروش نامه گزنفون است که او نیز پادشاهی خردمند، عادل و فاتح بود که حتی نحوه درگذشتش نیز با شکوه و معنادار تصویر شده است.

استدلال های خالقیان برای بیشترین آمیختگی

شباهت های نامی و آوایی: کوروش، کیخسرو و سیاکسار

خالقیان تحلیل می کند که شباهت های آوایی میان نام «کوروش» و «کیخسرو» (کوی هَئوسروه در اوستا و کَی هوسروه در پهلوی) می تواند عامل مهمی در آمیختگی روایت ها در حافظه جمعی باشد. این شباهت ها نه از ریشه یابی صرف، بلکه از نظر آوایی مورد توجه قرار می گیرند. همچنین، نام «هووخشتره» پادشاه ماد، که در منابع یونانی به صورت کوآخسارس یا سیاکسار (Cyaxares) آمده، نیز شباهت هایی با کیخسرو دارد. از آنجایی که هووخشتره دایی کوروش (بر اساس گزنفون) بوده و کوروش در ابتدای کار خود تحت فرماندهی او به فتوحات می پردازد، خالقیان احتمال می دهد که نام کیخسرو ممکن است حاصل آمیختگی یاد و خاطره این دو شخصیت مهم (کوروش و هووخشتره) باشد.

خردمندی و دادگری: منش فرمانروایی کیخسرو و کوروش

یکی از برجسته ترین ویژگی های کیخسرو، خردمندی و دادگری اوست. این ویژگی ها با اوصاف کوروش بزرگ، به ویژه آنگونه که در کوروش نامه گزنفون توصیف شده، کاملاً همخوانی دارد. کوروش نیز به دلیل تدبیر و عدالتش شهرت یافته بود و این آوازه، یکی از نقاط مشترک او با کیخسرو است. هر دو پادشاه به آبادانی کشور، رعایت حقوق مردم و اجرای عدالت اهمیت فراوان می دادند.

داستان کودکی: شباهت های روایت هرودوت و شاهنامه

داستان کودکی کیخسرو در شاهنامه، شباهت های بسیاری با روایت هرودوت از کودکی کوروش دارد:

• کیخسرو: افراسیاب (پدربزرگ مادری) به دلیل پیشگویی هایی که درباره کیخسرو شده، از او بیمناک است و دستور می دهد او را پنهان کنند. پیران او را به شبانان می سپارد و کیخسرو با تظاهر به دیوانگی از مرگ می گریزد.
• کوروش: آستیاگ (پدربزرگ مادری) پس از دیدن خواب هایی، از نوه اش کوروش بیمناک می شود و فرمان می دهد او را به قتل برسانند. اما شبانان او را پنهانی بزرگ می کنند.

در هر دو روایت، پادشاه از تولد کودکی بیمناک است که قرار است تهدیدی برای او باشد، نوزاد پنهان می شود و به طرز معجزه آسایی نجات می یابد و دور از سرزمین پدری خود رشد می کند.

تبار مادری و پیشرفت دور از سرزمین پدری

شباهت دیگری که خالقیان به آن اشاره می کند، تبار مادری این دو شخصیت است:

• مادر کیخسرو، فرنگیس، دختر افراسیاب تورانی است، یعنی از قومی دیگر.
• مادر کوروش، ماندانا، دختر آستیاگ پادشاه ماد است، یعنی او نیز از تبار مادری متفاوتی از تبار پدری (پارس) خود است.

هر دو پادشاه نیز دور از سرزمین پدری خود پیشرفت می کنند؛ کیخسرو در توران و کوروش (بر اساس گزنفون) در دیار ماد رشد می کند و قدرت می یابد.

مقابله با پدربزرگ مادری

هم کیخسرو و هم کوروش در نهایت با پدربزرگ مادری خود درگیر می شوند. کیخسرو برای کین خواهی سیاوش، در برابر افراسیاب قرار می گیرد، و کوروش نیز علیه آستیاگ (بر اساس هرودوت و رویدادنامه نبونئید) به پا می خیزد و او را سرنگون می کند. این مواجهه با پدربزرگ مادری، یک الگوی داستانی مهم در هر دو روایت است.

پیروزی بر دشمنان و توزیع ولایات

کیخسرو پس از جنگ های پی در پی، تورانیان را از ایران می راند و دست آن ها را کوتاه می سازد. کوروش نیز (بر اساس گزنفون) دشمنانی را که قصد حمله داشتند عقب می راند و قدرت خود را تثبیت می کند.

همچنین، نحوه توزیع ولایات قبل از مرگ نیز میان کیخسرو و کوروش شباهت دارد. کوروش (بر اساس گزنفون و کتزیاس) پیش از مرگ، فرمانروایی را به فرزند بزرگ ترش کمبوجیه می دهد و مناطق دیگر را میان فرزند کوچک تر و دیگر سردارانش تقسیم می کند. کیخسرو نیز نه تنها لهراسپ را به جانشینی برمی گزیند، بلکه بخش هایی از کشور را به پهلوانان واگذار می نماید.

وصیت و اندرزهای پیش از مرگ

اندرزهایی که کیخسرو پیش از مرگ خود در شاهنامه می دهد، شباهت بسیار زیادی به اندرزهای کوروش در کوروش نامه گزنفون دارد. هر دو گزارش با سخن از گسترش قدرت، پیروزی بر دشمنان و رسیدن به آرزوها آغاز می شوند و سپس به هراس از غرور و منیِ ناشی از قدرت زیاد می پردازند که مبادا آن ها را به ناسپاسی کشاند و کردار اهریمنی به شمار آید. این تأکید بر اخلاق و پرهیز از خودکامگی در پایان عمر، نشان دهنده منش والای هر دو شخصیت است.

«مرا آرزو این است که رستگار بپندارندم مردمان، و به نیکی یاد کنند از من.»

(کوروش نامه گزنفون، دفتر ۸، بخش ۷، بندهای ۶و۷و۸ – برگردان ابوالحسن تهامی)

این نقل قول از کوروش، هم سویی عمیقی با اندیشه های کیخسرو در شاهنامه دارد که او نیز در پی نام نیک و عاقبت به خیری بود و از سرانجام ضحاک و جمشید بیم داشت.

نقش ابوریحان بیرونی: تأیید تطبیق کوروش و کیخسرو

یکی از قوی ترین شواهد در حمایت از دیدگاه خالقیان، اشاره ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی، در کتاب ارزشمند «آثارالباقیه عن القرون الخالیه» است. بیرونی در جدولی که برای تطبیق پادشاهان ایران و بابل ارائه می دهد، به صراحت می نویسد: «کورش که کیخسرو است». این جمله کوتاه، اهمیت تاریخی فراوانی دارد، زیرا بیرونی در سده های نخستین اسلامی به منابع بسیاری دسترسی داشته که امروز از بین رفته اند. این تطبیق توسط یک دانشمند برجسته، نشان دهنده وجود چنین دیدگاهی در سنت های فکری ایران کهن و اسلامی است. خالقیان بر تحلیل بیرونی تأکید می کند و آن را شاهدی قاطع بر آمیختگی این دو شخصیت می داند.

نقد و بررسی دیگر فرضیه ها: کوروش و بهمن، کوروش و داراب

در کنار فرضیه اصلی خالقیان در مورد شباهت کوروش با کیخسرو و فریدون، برخی پژوهشگران دیگر فرضیه هایی را نیز مطرح کرده اند که کوروش را با شخصیت های دیگری از شاهنامه، نظیر بهمن و داراب، مرتبط می دانند. مجید خالقیان در کتاب خود، این فرضیه ها را نیز مورد بررسی قرار داده و دلایل خود را برای عدم پذیرش آن ها ارائه می دهد.

کوروش و بهمن: تفاوت های اساسی

برخی از منابع کهن، به ویژه در میان یهودیان پس از اسلام، کوروش بزرگ را با «بهمن اسفندیار» یکی دانسته اند. اما خالقیان این دیدگاه را رد می کند و با استناد به نویسندگانی چون حمزه اصفهانی، تأکید دارد که میان کوروش و بهمن، فاصله زمانی قابل توجهی وجود دارد و نمی توان آن ها را یک شخص دانست.

• تفاوت زمانی: کوروش بزرگ در دوران هخامنشیان زیسته، در حالی که بهمن اسفندیار در روایت های اسطوره ای پس از کیانیان و پیش از دوران اشکانیان قرار می گیرد.
• شباهت بهمن با اردشیر یکم: نام دیگر بهمن، «اردشیر» بوده و لقب «دراز دست» نیز برای او ذکر شده است که این ویژگی ها بیشتر یادآور اردشیر یکم هخامنشی (پادشاهی با طولانی ترین دوره حکومت) هستند تا کوروش بزرگ.
• محتوای شاهنامه: در شاهنامه فردوسی، هیچ ارتباط مستقیمی میان کوروش و بهمن دیده نمی شود. بهمن در این اثر بیشتر به خون خواهی پدرش اسفندیار می پردازد و روایت هایش با منش و اعمال کوروش تفاوت های بنیادی دارد.

خالقیان نتیجه می گیرد که هرگونه پیوند میان کوروش و بهمن در برخی منابع پس از اسلام، احتمالاً ریشه در آمیختگی روایت ها با کوروش یکم (پدربزرگ کوروش بزرگ) دارد، نه خود کوروش بزرگ.

کوروش و داراب: تفاوت با داریوش

فرضیه دیگری که مطرح شده، پیوند داراب با کوروش بزرگ است. اما مجید خالقیان بیان می کند که داراب و کوروش نیز شباهت چندانی با یکدیگر ندارند.

• داستان کودکی: گرچه ممکن است شباهت های اندکی در داستان کودکی داراب با کوروش یافت شود، اما این شباهت ها در مقایسه با داستان های کودکی کیخسرو و فریدون با کوروش بزرگ، بسیار کمتر است و از نظر عمق و فراگیری قابل قیاس نیست.
• یادآور داریوش: نام «داراب» بیشتر یادآور «داریوش» است. شخصیت هایی چون داراب و دارا در شاهنامه، به نظر می رسد آمیختگی هایی با چند شاهنشاه هخامنشی که نام «داریوش» داشته اند، پیدا کرده اند. این امر به دلیل شباهت آوایی و جایگاه تاریخی آنان است.

بنابراین، خالقیان تأکید می کند که نمی توان «داراب» را یادآور «کوروش بزرگ» دانست و دلایل کافی برای این تطبیق وجود ندارد. این نقدها نشان می دهد که خالقیان با دقت و تمایز میان شباهت های سطحی و عمیق، به دنبال یافتن نزدیک ترین بازتاب های کوروش در شاهنامه است.

پاسخ به منتقدان کتاب و دیدگاه های مخالف

هر اثر پژوهشی، به ویژه در حوزه های تاریخ و اسطوره که با ابهامات و تفاسیر متعدد روبروست، همواره با انتقاداتی مواجه می شود. کتاب مجید خالقیان نیز از این قاعده مستثنی نیست و منتقدان دیدگاه های مختلفی را درباره تطبیق کوروش با کیخسرو مطرح کرده اند. خالقیان در کتاب خود و در مقالات تکمیلی، به این انتقادات پاسخ داده و رویکرد خود را روشن تر می سازد.

انتقادات رایج و پاسخ خالقیان

یکی از اصلی ترین انتقادات، مربوط به تفاوت های زمانی و ماهیت اوستایی کیخسرو است. منتقدان معتقدند که «کَوی هَئوسروه» در اوستا شخصیتی است که پیش از کوروش می زیسته و لذا نمی توان او را با کوروش تاریخ نگاران یونانی یکی دانست. خالقیان در پاسخ به این انتقاد، نکات مهمی را مطرح می کند:

1. تمایز میان «کیخسروی شاهنامه» و «کَوی هَئوسروه اوستا»: خالقیان تأکید می کند که تمرکز پژوهش او بر «کیخسروی شاهنامه» است، نه بر «کَوی هَئوسروه» اوستایی. او بیان می دارد که هرچند ریشه های کیخسرو به اوستا بازمی گردد، اما شخصیت او در شاهنامه، تکامل یافته و در گذر زمان با چهره های تاریخی، به ویژه کوروش بزرگ، آمیخته شده است.
2. ماهیت اسطوره ای و آمیختگی زمان: خالقیان بر این نکته اصرار دارد که نباید به داستان های شاهنامه، با دید صرفاً تاریخی و خطی نگاه کرد. شاهنامه یک اثر اسطوره ای-حماسی است که در آن، زمان و مکان با منطقی متفاوت از تاریخ نگاری مدرن عمل می کنند. در اساطیر، آمیختگی زمان ها و شخصیت ها امری طبیعی است. بنابراین، تعیین «زمان دقیق» برای یک شخصیت اسطوره ای مانند کیخسرو، که در طول هزاران سال در حافظه جمعی ایرانیان شکل گرفته، بی معناست. خالقیان می گوید این اشتباه است که بخواهیم شاهنامه و حتی اوستا را تنها با دید تاریخی بنگریم، چرا که این آثار حاوی جنبه های اساطیری و تاریخی در هم تنیده اند.
3. عدم نگاه اثبات گرایانه: خالقیان تأکید می کند که در تاریخ پژوهی و شاهنامه پژوهی، باید از نگاه اثبات گرایانه صرف پرهیز کرد. او معتقد است که باید اسطوره را درک کرد، آمیختگی زمان در اسطوره را فهمید و سپس به نتیجه گیری پرداخت. این رویکرد به ما امکان می دهد تا لایه های مختلف حقیقت را در روایت های کهن کشف کنیم.

منتقدین دیگری نیز ممکن است به تفاوت های جزئی در روایت ها یا فقدان شواهد قطعی در تمامی ابعاد اشاره کنند. اما خالقیان با جمع آوری شواهد متعدد، از شباهت های نامی و آوایی گرفته تا داستان های کودکی، منش فرمانروایی، و وصایای پیش از مرگ، و همچنین با استناد به آرای ابوریحان بیرونی، مجموعه ای از هم پوشانی ها را ارائه می دهد که به صورت جداگانه شاید ضعیف به نظر برسند، اما در کنار هم، یک استدلال قوی برای آمیختگی این شخصیت ها در حافظه جمعی ایرانیان ایجاد می کنند. این پاسخ ها، اعتبار و ساختار علمی کتاب «کوروش بزرگ در شاهنامه فردوسی» را حفظ کرده و به خوانندگان کمک می کند تا با دیدی بازتر به این اثر نگریسته و پیچیدگی های تعامل اسطوره و تاریخ را درک کنند.

نتیجه گیری و اهمیت کتاب کوروش بزرگ در شاهنامه فردوسی

کتاب «کوروش بزرگ در شاهنامه فردوسی» نوشته مجید خالقیان، اثری پیشگامانه در حوزه شاهنامه پژوهی و تاریخ ایران باستان است که با رویکردی عمیق و تحلیلی، به یکی از چالش برانگیزترین مسائل در این زمینه پاسخ می دهد: حضور کوروش بزرگ در شاهنامه فردوسی. استدلال های محوری خالقیان بر این پایه استوار است که عدم ذکر صریح نام کوروش در این اثر سترگ، به معنای غیبت او از حافظه جمعی ایرانیان نیست؛ بلکه میراث و یادمانده های این پادشاه بزرگ، در طول قرون و تحت تأثیر دگرگونی های زبانی، تهاجمات تاریخی، و پدیده «آمیختگی روایت ها»، در قالب شخصیت های اسطوره ای دیگر، به ویژه کیخسرو و فریدون، بازتاب یافته است.

مهم ترین یافته ها و استدلال های این کتاب عبارتند از:

1. تأکید بر حافظه جمعی: خالقیان با استناد به نظریه میرچا الیاده، نشان می دهد که اسطوره ها چگونه نقش مهمی در حفظ کلیات وقایع تاریخی و احساسات مرتبط با آن ها در حافظه جمعی ایفا می کنند، حتی اگر جزئیات دقیق و نام های صریح فراموش شوند یا تغییر یابند.
2. تطبیق کوروش با کیخسرو: استدلال اصلی کتاب، شباهت های عمیق میان کوروش بزرگ و کیخسرو، پادشاه آرمانی شاهنامه، است. این شباهت ها شامل شباهت های نامی و آوایی (با کوروش و هووخشتره/سیاکسار)، خردمندی و دادگری، داستان کودکی مشترک (ترس پادشاه از تولد کودک و نجات او)، تبار مادری از اقوام دیگر، رشد دور از سرزمین پدری، مقابله با پدربزرگ مادری، پیروزی بر دشمنان، و وصایا و اندرزهای پیش از مرگ می شود.
3. تطبیق کوروش با فریدون: کتاب همچنین به شباهت های میان کوروش و فریدون، به ویژه در داستان کودکی (ترس ضحاک/آستیاگ و نجات کودک) و قیام علیه پادشاه ظالم، اشاره می کند و بیان می دارد که خاطرات کوروش در مناطق غربی ایران، بیشتر در قالب فریدون بازتاب یافته است. ارتباط بابل با داستان ضحاک نیز مؤید این آمیختگی است.
4. نقش ابوریحان بیرونی: استناد به عبارت صریح «کورش که کیخسرو است» در کتاب آثارالباقیه ابوریحان بیرونی، یکی از قوی ترین شواهد تاریخی است که خالقیان برای اثبات آمیختگی این دو شخصیت ارائه می دهد.
5. نقد فرضیه های دیگر: خالقیان فرضیه هایی که کوروش را با بهمن یا داراب تطبیق می دهند، به دلیل تفاوت های زمانی، شباهت های کمتر داستانی و هم پوشانی بیشتر این شخصیت ها با اردشیر و داریوش، رد می کند.

اهمیت این کتاب در گشودن دریچه ای نو به شاهنامه پژوهی و تاریخ نگاری ایران بی بدیل است. تحلیل کتاب مجید خالقیان نشان می دهد که شاهنامه، به رغم ماهیت اسطوره ای خود، نقش بی بدیلی در حفظ «حافظه جمعی» و میراث ایران باستان ایفا کرده است. فردوسی با نبوغ خود، این یادگارها را در قالب داستان هایی پرشکوه به نظم کشیده و آن ها را جاودانه ساخته است. این اثر به ما می آموزد که برای درک کامل گذشته، نباید تنها به منابع تاریخی خطی تکیه کرد، بلکه باید به اسطوره ها و روایت های شفاهی نیز با دیدی تحلیلی و باز نگریست.

در نهایت، کتاب کوروش بزرگ اثر مجید خالقیان نه تنها به علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ ایران، بلکه به پژوهشگران و دانشجویان رشته های مرتبط، دیدگاهی تازه و عمیق ارائه می دهد. مطالعه این اثر، می تواند به درک بهتر چگونگی تعامل اسطوره و تاریخ در شکل گیری هویت فرهنگی یک ملت کمک کند و راه را برای پژوهش های بیشتر در زمینه حضور هخامنشیان در شاهنامه هموار سازد. ما خوانندگان گرامی را به مطالعه خود این کتاب و تعمق در استدلال های ارزشمند نویسنده دعوت می کنیم تا از این اثر فاخر بیشترین بهره را ببرند و به درک تازه ای از جایگاه کوروش بزرگ در شاهنامه فردوسی دست یابند.