خلاصه کتاب اورنگ نادر: رموزی فراسوی مشهودات عینی ( نویسنده الیاس صفاریان، نسیم غفوری )

کتاب «اورنگ نادر: رموزی فراسوی مشهودات عینی» اثر الیاس صفاریان و نسیم غفوری، به واکاوی عمیق نقوش و تزئینات تخت نادر می پردازد و فراتر از توصیفات صرفاً تاریخی و مادی، لایه های پنهان نمادین این گنجینه بی همتا را آشکار می سازد. این اثر تحلیلی، خواننده را با مفاهیم و پیام های رمزی نهفته در طراحی اورنگ نادر، که نمادی از قدرت، شوکت و آیین های کهن ایران است، آشنا می کند.

اورنگ نادر، تختی گرانبها و پررمز و راز است که در تاریخ هنر و فرهنگ ایران جایگاهی ویژه دارد. این کتاب با رویکردی نو و پژوهش محور، به تحلیل نمادشناختی این اثر هنری دوره قاجار پرداخته و درک ما را از پیوند هنر، تاریخ و باورهای باستانی تعمیق می بخشد. در ادامه به معرفی و بررسی این کتاب ارزشمند، پیشینه تاریخی تخت های سلطنتی در ایران و رمزگشایی از مفاهیم پنهان نقوش اورنگ نادر خواهیم پرداخت تا اهمیت این پژوهش در روشن ساختن ابعاد فراموش شده هنر ایرانی نمایان شود.

سفری به جهان پنهان اورنگ نادر

مطالعه آثار هنری گذشته نه تنها به درک زیبایی شناسی آن ها کمک می کند، بلکه دریچه ای به سوی باورها، آیین ها و جهان بینی سازندگان و سفارش دهندگان آن ها می گشاید. کتاب «اورنگ نادر: رموزی فراسوی مشهودات عینی» نوشته الیاس صفاریان و نسیم غفوری، دقیقاً در همین راستا گامی بنیادین برداشته و فراتر از ظاهر چشم نواز و ارزش مادی، به کاوش در اعماق معنایی یکی از نفیس ترین گنجینه های ملی ایران، یعنی تخت نادر، می پردازد. این اثر، رویکردی متفاوت از گزارش های معمول مرمتی و تاریخی ارائه می دهد که غالباً بر توصیف فیزیکی و سیر تحولات مادی شئ تمرکز دارند، و با تحلیل نمادین، جایگاه ویژه ای در مطالعات تاریخ هنر و نمادشناسی ایرانی به دست می آورد.

معرفی کتاب و اهمیت آن

کتاب حاضر با هدف پر کردن خلأ تحلیل های نمادین پیرامون اورنگ نادر نگاشته شده است. پژوهش های پیشین بیشتر به جنبه های تاریخی، نحوه مرمت، نگهداری و توصیف جواهرات به کار رفته در این تخت می پرداختند. صفاریان و غفوری با اتخاذ رویکردی نمادشناختی، تلاش کرده اند تا فرآیند ساخت معنا و نشانه های بصری عناصر را بر روی اورنگ نادر آشکار سازند. این رویکرد، درک عمیق تری از مقاصد هنرمندان و سفارش دهندگان این اثر فراهم می کند و نشان می دهد که چگونه باورهای کهن، اساطیر و ارزش های فرهنگی در قالب نقوش و تزئینات، تجلی یافته اند. اهمیت این کتاب در آن است که از یک شئ تاریخی صرف، به متنی دیداری بدل می شود که قابلیت خوانش و تفسیر فرهنگی دارد و میراثی ماندگار از اندیشه و هنر ایرانی را نمایان می سازد.

اورنگ نادر: گنجینه ای از معنا و هنر

اورنگ نادر، تختی باشکوه است که با روکش طلا، میناکاری های ظریف و گوهرهای بی شمار، نه تنها نمادی از ثروت و قدرت پادشاهان قاجار، بلکه گنجینه ای پر از نمادها و مفاهیم است. این تخت، با ساختاری چندگونه، از یک پیکره چوبی آغاز شده و با لایه هایی از طلا، مینا و مرصع کاری با انواع گوهرها پوشانده شده است. فراتر از درخشش الماس ها و زمردها، نقوش حک شده بر آن، داستانی کهن از باورهای ایرانی، از تقدس و اقتدار شاهی گرفته تا جاودانگی و ارتباط با نیروهای ماورایی، روایت می کنند. بررسی این اورنگ نه تنها جذابیت های هنری و مادی آن را برجسته می سازد، بلکه ارتباط عمیق میان فرهنگ، ارزش و معنا را بازتاب می دهد که با وجوه مختلف باورهایی چون تقدس، شوکت، قدرت و اعتقاد به مراسم آیینی در هم تنیده است.

پیشینه تاریخی اورنگ های سلطنتی در ایران

تخت سلطنت، همواره در فرهنگ های مختلف، نمادی از اقتدار، مشروعیت و جایگاه فرمانروایی بوده است. در ایران نیز از دیرباز، اورنگ یا تخت پادشاهی، فراتر از یک ابزار صرف برای نشستن، به محمل تجلی فرّ شاهی و ارتباط پادشاه با نیروهای الهی تبدیل شده بود. بررسی سیر تاریخی تخت ها در ایران، به درک بهتر جایگاه و اهمیت اورنگ نادر کمک می کند.

جایگاه تخت در دربار پادشاهان ایران

استفاده از اورنگ شاهی، از دوران باستان در ایران ریشه ای عمیق دارد. نقوش حجاری ها و آثار هنری به جا مانده از دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی، تا نگارگری های دوره های اسلامی از جمله سلجوقیان، خوارزمشاهیان، صفویه و قاجار، همگی گواه بر اهمیت نمادین تخت هستند. داریوش کبیر، شاهان اشکانی و ساسانی بر تخت های زرین و مزین به جواهرات جلوس می کردند و این آیین باستانی، نمادی از فرهمندی و مشروعیت الهی پادشاه به شمار می رفت. گزنفون، مورخ یونانی، تشریفات باشکوه جلوس کوروش کبیر بر تخت زرین بابل را توصیف کرده و مین. وی. بی نیز به وجود تخت های کرسی وار در 2500 سال پیش اشاره می کند.

«در ایران باستان جلوس شاهنشاهی بر تخت سلطنت و اجراء مراسم تاجگذاری از جمله آئین های باستانی و مذهبی و سنت ملی و تاریخی بشمار می آمده است. این رسم فرخنده در دوران هخامنشی و اشکانی و ساسانی و بعد از اسلام و تا عصر حاضر(دورۀ پهلوی) در کشور کهنسال ایران اجراء شده است.» (مشکوتی، 1346، 27)

حتی پس از اسلام نیز، این سنت در میان حکومت ها تداوم یافت. از آل زیار و سلجوقیان گرفته تا خوارزمشاهیان، پادشاهان بر تخت جلوس می کردند و شاعران در وصف آن قصاید می سرودند. این تداوم تاریخی نشان می دهد که تخت، همواره به عنوان یک عنصر محوری در نمایش اقتدار، شوکت و جایگاه پادشاهی در ذهنیت ایرانیان حک شده بود و حامل پیامی فراتر از یک شیء مادی بود.

اورنگ نادر: ابهامات نامگذاری و انتساب

اورنگ نادر، که در حال حاضر در خزانه جواهرات بانک مرکزی نگهداری می شود، تختی مجلل و نفیس است که انتساب دقیق آن همواره با ابهاماتی همراه بوده است. نام نادر اغلب ذهن را به سوی نادرشاه افشار می برد، اما شواهد تاریخی و کتیبه های موجود بر خود تخت، آن را به دوران فتحعلی شاه قاجار منسوب می کنند. بسیاری از جهانگردان و مورخان همچون مین. وی. بی، فلاندر، و بنجامین در سفرنامه ها و خاطرات خود به وجود تختی مشابه در زمان فتحعلی شاه اشاره کرده اند. فلاندر تصویری از تابلوی نقاشی در قصر نگارستان را توصیف می کند که فتحعلی شاه را بر تختی نشان می دهد و بنجامین نیز از تابلوی بزرگی در کاخ نگارستان می نویسد که پادشاه قاجار بر تخت زرین خود جلوس کرده است.

نام گذاری اورنگ نادر به معنای تخت بی نظیر و کمیاب> است، و نه لزوماً مرتبط با نادرشاه افشار. این ابهام از آنجا ناشی می شود که کلمه نادر در این بافت، به عنوان صفت به کار رفته و به مرور زمان به اشتباه به نام نادرشاه تعبیر شده است. جثه چوبین اورنگ نادر قابلیت تفکیک به دوازده تکه را دارد و با روکش طلا، میناکاری و گوهرهای شگفت مرصع شده است. پشتی بلند آن به چتر طاووسی ختم می شود و نقوش حیوانی و گیاهی متنوعی بر آن دیده می شود. کتیبه ای شامل هشت بیت شعر به خط نستعلیق خوش بر روی لوحه های میناکاری شده، این تخت را بی شک به فتحعلی شاه قاجار نسبت می دهد، که در بخشی از آن آمده است:

1. شهنشاه اعظم خداوند کیهان
2. جهان بین عالم جهانبان دوران
3. جهاندارفتح علی شه که دارد
4. بخاک پیش روی خورشید پنهان
5. به حکمی رباینده تاج قیصر
6. به عزمی ستاننده تخت خاقان
7. بپرداختند از دُر و گنج دریا
8. تهی ساختند از گهر مخزن کان
9. سزاوار خویش آن شهنشاه گیتی
10. ز یاقوت تابان و الماس رخشان
11. یکی کرسی آراست چون کان گوهر
12. یکی کرسی افراخت چون عرش یزدان

با این حال، برخی پژوهشگران معتقدند که ساختار فعلی اورنگ نادر ممکن است در دوران ناصرالدین شاه از نو آراسته شده و لوحه های زمان فتحعلی شاه در آن به کار رفته باشد، زیرا مینای شفاف و لعل رنگی آن تنها در زمینه این قصیده به چشم می خورد و در دیگر بخش ها کمتر دیده می شود. این نظریه ابعاد جدیدی به تاریخچه این اثر می بخشد و بر ضرورت مطالعات بیشتر تأکید می کند.

زیبایی شناسی و تکنیک های ساخت اورنگ

اورنگ نادر، به مثابه یک شاهکار هنری، حاصل تلفیق چندین تکنیک ظریف و هنرمندانه است. زیبایی خیره کننده این تخت، نه تنها به دلیل گوهرهای گرانبها و طلای درخشان آن است، بلکه مرهون هنر مرصع کاری و میناکاری است که با دقت و ظرافت بی نظیری در آن به کار رفته اند. این تکنیک ها، هویت هنری اورنگ نادر را شکل داده و آن را به اثری بی بدیل در میان جواهرات سلطنتی ایران تبدیل کرده اند.

هنر مرصع کاری: از الماس تا لعل

مرصع کاری، هنری است که در آن، گوهرها و سنگ های قیمتی با مهارت خاصی بر روی فلز یا سایر مواد نشانده می شوند. تاریخچه کاربرد گوهر در ایران به دوران باستان بازمی گردد، جایی که سنگ های قیمتی نه تنها به دلیل زیبایی، بلکه به خاطر باورهای ماورایی و نمادینشان مورد توجه بوده اند. در اورنگ نادر، طیف وسیعی از گوهرهای ارزشمند به کار رفته اند که هر یک جلوه ای خاص به این اثر بخشیده اند. الماس، با درخشش بی نظیرش، نماد پاکی و ابدیت؛ زمرد، با رنگ سبز دلنشین خود، نماد زندگی و سرسبزی؛ یاقوت، با قرمزی آتشینش، نماد شور و قدرت؛ و لعل، با طیف رنگی متنوعش، به عنوان سنگ هایی با ارزش فراوان و خواص درمانی و محافظتی در فرهنگ ایرانی شناخته شده اند.

طلا، به عنوان فلز پایه و نمادین، بستر اصلی برای نشاندن این گوهرها بوده است. فلز نجیب و گرانبهای طلا، نه تنها پایداری و درخشش را به ارمغان می آورد، بلکه در فرهنگ های باستانی، نماد خورشید، الوهیت و جاودانگی به شمار می رفت. ترکیب هنرمندانه این گوهرها با زمینه طلایی، جلوه ای بی نظیر از ثروت و اقتدار سلطنتی را به نمایش می گذارد و نشانگر اوج مهارت و ذوق هنری صنعتگران دوره قاجار است.

میناکاری: جادوی رنگ و نقش

میناکاری، هنری دیرینه است که در آن، لایه ای از لعاب رنگی بر روی فلز، غالباً مس یا طلا، قرار گرفته و در کوره پخته می شود تا رنگ های درخشان و پایدار ایجاد کند. پیشینه میناکاری در ایران به دوران ساسانی بازمی گردد و در دوره های اسلامی، به ویژه در دوره صفویه و قاجار، به اوج شکوفایی خود رسید. میناکاری های اورنگ نادر با ظرافت و دقت بی نظیری انجام شده اند و ترکیب رنگ های زنده و نقوش هنرمندانه، به این تخت جلوه ای بی همتا بخشیده است. استفاده از میناکاری در کنار مرصع کاری گوهرها، نشان دهنده یک ترکیب هنری پیچیده و حساب شده است. رنگ های به کار رفته در مینا، اغلب دارای مفاهیم نمادین بوده و به القای حس عظمت و زیبایی کمک می کردند. این هنر، توانایی صنعتگران ایرانی را در خلق آثاری با جزئیات دقیق و رنگ پردازی های چشم نواز به اثبات می رساند.

رمزگشایی از مفاهیم پنهان: نمادشناسی نقوش اورنگ

اورنگ نادر نه تنها به واسطه مواد اولیه گرانبها و تکنیک های ساخت پیچیده خود حائز اهمیت است، بلکه گنجینه ای از نمادها و مفاهیم پنهان است که ریشه در اساطیر، باورهای دینی و سنت های هنری ایران زمین دارد. درک این نمادها، کلید ورود به جهان بینی سازندگان و سفارش دهندگان این اثر و رمزگشایی از پیام های عمیقی است که فراتر از مشهودات عینی قرار دارند.

زبان نمادها و اساطیر

نمادها، ابزاری قدرتمند برای انتقال مفاهیم انتزاعی و عمیق هستند که فراتر از زبان کلامی عمل می کنند. در فرهنگ ایرانی، اساطیر و باورهای کهن، نقش مهمی در شکل گیری نمادها داشته اند. از این رو، برای درک مضامین پنهان در نقوش اورنگ نادر، لازم است رویکردی نمادشناختی اتخاذ شود. این رویکرد به ما امکان می دهد تا نه تنها به معنای ظاهری نقوش پی ببریم، بلکه به لایه های پنهان تر و ریشه های فرهنگی آن ها در باورهای تقدس گرا، کیهانی و آیینی دست یابیم. انتخاب هر نقش، رنگ یا گوهر بر روی این تخت، تصادفی نبوده و با هدف القای پیام های خاصی در مورد قدرت، مشروعیت و جاودانگی پادشاه صورت گرفته است.

نقوش گیاهی: تجلی طبیعت و باروری

نقوش گیاهی در هنر ایرانی، همواره دارای مفاهیم نمادین غنی بوده اند. این نقوش نه تنها به زیبایی اثر می افزایند، بلکه نمادی از باروری، حیات، شادابی و بهشت زمینی به شمار می روند. در اورنگ نادر، طیف وسیعی از نقوش گیاهی به چشم می خورد که هر یک دارای معنایی خاص در فرهنگ ایرانی و شرقی هستند:

• اسلیمی: نماد تجلی الهی، وحدت در کثرت و بی نهایت بودن آفرینش.
• ارکیده: نماد زیبایی، عشق، شکوه و کمال.
• گل صدتومانی: نماد ثروت، افتخار، نجابت و خوشبختی.
• شقایق نعمانی: نماد فداکاری، عشق آتشین و جاودانگی.
• داوودی: نماد طول عمر، شادی و کمال.
• ادریسی: نماد بخشش، وفور و شکوفایی.
• نیلوفر آبی (لوتوس): نماد پاکی، معنویت، آفرینش و روشنایی، ریشه ای کهن در اساطیر ایرانی دارد.
• نسترن: نماد عشق، زیبایی و طراوت.
• همیشه بهار: نماد پایداری، شادمانی و سلامت.

تجمع این نقوش گیاهی، به ویژه در ترکیب با گل و مرغ، فضایی از بهشت را تداعی می کند که پادشاه را در مرکز آن، به عنوان حاکم بر طبیعت و آیین های زمینی و آسمانی قرار می دهد. این نقوش، پیام آور صلح، فراوانی و سعادت در سایه حکومت پادشاه هستند.

نقوش جانوری: نمادهای قدرت و تقدس

نقوش جانوری نیز در هنر ایران، به ویژه در نمادشناسی قدرت و تقدس، جایگاهی محوری دارند. هر حیوان، با ویژگی های خاص خود، نمادی از صفات و نیروهایی است که پادشاه در پی انتساب آن ها به خود بود.

پرندگان

پرندگان به دلیل پرواز در آسمان، اغلب با جهان بالا، الوهیت و آزادی مرتبط هستند.

• طاووس: نماد شکوه، زیبایی، جاودانگی و زندگی ابدی، به دلیل پرهای رنگارنگ و شکل دمش که به خورشید شباهت دارد.
• طوطی: نماد حکمت، سخنوری و پیام آوری.
• کبوتر: نماد صلح، وفاداری و معصومیت.
• مرغابی: نماد روح و روان، و حرکت بین جهان های مادی و معنوی.
• عقاب: نماد اقتدار، قدرت، بینش و حکمرانی آسمانی.
• کبک: نماد زیبایی، چابکی و زندگی در طبیعت بکر.

چهارپایان

چهارپایان، اغلب با قدرت زمینی، شجاعت و پایبندی به اصول مرتبط هستند.

• شیر: نماد اصلی قدرت، پادشاهی، شجاعت و عدالت در بسیاری از فرهنگ ها، به ویژه در ایران.
• پلنگ: نماد سرعت، قدرت و دلیری.
• سمندر: نماد مقاومت، تولد دوباره و پایداری.
• گربه: نماد چابکی، هوشیاری و محافظت.
• پاژن (بز کوهی یا کَل): نماد قدرت، کوهستان و مقاومت.

موجودات ترکیبی و افسانه ای

موجودات ترکیبی، نمادی از نیروهای ماورایی و کنترل پادشاه بر این نیروها هستند.

• اژدها: نماد نیروهای ماورایی، نگهبان گنجینه ها، قدرت های کیهانی و گاهی نماد ویرانگری و آفرینش. حضور اژدها بر اورنگ می تواند نشان دهنده کنترل پادشاه بر نیروهای عظیم طبیعت باشد.

تأثیرات جهانی و بومی در معانی این نقوش مشهود است. در حالی که برخی نمادها (مانند شیر و اژدها) دارای مفاهیم بین المللی هستند، تفسیر آن ها در بستر فرهنگی ایرانی، عمق و جنبه های خاص خود را پیدا می کند.

نقوش هندسی و فلسفه نقاشی ایرانی

نقوش هندسی، به ویژه دایره، در هنر اسلامی و ایرانی جایگاه ویژه ای دارند. دایره نماد کمال، ابدیت، جهان هستی و وحدت است. استفاده از این نقوش در کنار نقوش گیاهی و جانوری، به نظم و هماهنگی کلی اثر کمک می کند و به آن ابعادی کیهانی می بخشد.

ارتباط نقوش اورنگ با سنت های نقاشی گل و مرغ و نگارگری ایرانی> نیز قابل تأمل است. فلسفه آذین گری در هنر ایرانی، بر این پایه استوار است که هر عنصر تزئینی، حامل معنایی عمیق است و در مجموع، تصویری از جهان بینی هنرمند و جامعه را ارائه می دهد. اورنگ نادر، نمونه ای برجسته از این فلسفه است که در آن، هر گل، برگ، پرنده یا حیوانی، در قالب یک کل واحد و منسجم، به روایتگری می پردازد.

هدف پنهان نقوش: تأکید بر فرّ و جاودانگی

تحلیل نمادین نقوش اورنگ نادر به وضوح نشان می دهد که هدف اصلی از طراحی و تزئین این تخت، فراتر از صرف زیبایی شناسی بوده است. هر نقش، گوهر و رنگی در خدمت یک هدف بزرگتر قرار داشته: نمایشی از اقتدار مطلق، شوکت سلطنتی، ثروت بی کران و عظمت بی مانند پادشاه.> این نقوش، پادشاه را با نیروهای الهی و ماورایی مرتبط می سازند و بر فرهمندی او تأکید می کنند.

«در پشت ترکیب زیبا شناسانه نقوش مختلف، با منشاء گیاهی، حیوانی و… ، نمایشی از اقتدار مطلق، شوکت و جلال پادشاهی، همچنین به رُخ کشیدن ثروت و عظمت سلطنت نهفته است.» (کتاب اورنگ نادر، قسمتی از متن)

این باور که پادشاهی به اراده مستقیم خداوند است و مشروعیت شاهان وابسته به فرّ و فرهمندی ایشان بود، در انتخاب نقشمایه ها به وضوح مشهود است. تجمع این عناصر بصری نمادین، با هدف ایجاد نیروهای الهی و ماورایی و کمک به پادشاه برای ارتباط با عالم برتر، به کار گرفته شده است. این رویکرد، نه تنها به حفظ حکومت و جاودانگی آن کمک می کرد، بلکه تضمین کننده پیروزی ها و تداوم قدرت برای پادشاه و سلسله اش تلقی می شد. اورنگ نادر، بنابراین، یک بیانیه بصری قدرتمند از مشروعیت، اقتدار و آرزوی جاودانگی است که در تار و پود هنر و فرهنگ ایرانی تنیده شده است.

نتیجه گیری: سهم اورنگ نادر در فهم هنر ایران

کتاب «اورنگ نادر: رموزی فراسوی مشهودات عینی» اثری است که با رویکردی نوآورانه و تحلیلی، یکی از مهم ترین آثار هنر قاجار را از منظری عمیق تر مورد واکاوی قرار داده است. الیاس صفاریان و نسیم غفوری با پژوهشی دقیق، به لایه های پنهان معنایی تخت نادر نفوذ کرده و آن را از یک شیء تاریخی صرف، به متنی قابل خوانش و پر از نمادهای فرهنگی، اساطیری و سیاسی تبدیل کرده اند.

خلاصه ای از دستاوردهای کتاب

این کتاب موفق شده است مهم ترین خلأ موجود در پژوهش های پیشین پیرامون اورنگ نادر، یعنی فقدان تحلیل های نمادشناختی، را پر کند. دستاورد اصلی آن، کشف و تفسیر معانی پنهان و نمادین نقوش گیاهی، جانوری، هندسی و موجودات ترکیبی به کار رفته در این اثر هنری است. نویسندگان با روشی علمی و مبتنی بر مشاهده مستقیم و مطالعات کتابخانه ای، نشان داده اند که هر جزء از این تخت باشکوه، حامل پیامی استراتژیک در جهت تأکید بر فرّ شاهی، اقتدار، شوکت سلطنتی و آرزوی جاودانگی حکومت بوده است. اورنگ نادر از این منظر، دیگر تنها یک تخت سلطنتی نیست، بلکه به مثابه متنی دیداری است که باورها، فرهنگ، ارزش ها و آرزوهای یک ملت و یک دوره تاریخی را روایت می کند.

تأثیرگذاری و اهمیت مطالعه

اهمیت مطالعه این اثر، فراتر از علاقه مندان به تاریخ هنر و باستان شناسی است. این کتاب برای دانشجویان، پژوهشگران، و حتی عموم علاقه مندان به فرهنگ و تمدن ایران، منبعی ارزشمند برای درک عمیق تر از هویت ملی و میراث تاریخی است. با خواندن این کتاب، مخاطب نه تنها با جزئیات هنری و فنی اورنگ نادر آشنا می شود، بلکه به بینشی جامع درباره چگونگی تأثیر اساطیر کهن و باورهای فرهنگی در خلق آثار هنری دست می یابد. این اثر، ابعاد نادیده گرفته شده ای از هنر ایرانی را آشکار ساخته و نشان می دهد که چگونه ظرافت های هنری، می توانند حامل پیام های قدرتمند و عمیقی باشند که از دل قرن ها تاریخ برآمده اند. بنابراین، برای هر کسی که به دنبال فهمی جامع و تحلیلی از این گنجینه ملی است، مطالعه کامل کتاب «اورنگ نادر: رموزی فراسوی مشهودات عینی» قویاً توصیه می شود تا با دیدی گسترده تر، به تماشای این شاهکار هنری و فرهنگی بنشیند.