پس از سرکوب قیام 15 خرداد علم برای خلاصی از عذاب وجدان خود چه کرد؟

فهیمه نظری: در ماجرای قیام 15 خرداد 1342 که در پی بازداشت امام خمینی در انتقاد به لایحه ی انجمن های ایالتی و ولایت و انقلاب سفید در تهران، قم، مشهد، شیراز و… رخ داد و منجر به کشته و زخمی شدن جمعی از تظاهرکنندگان شد، اسدالله علم نخست وزیر وقت یکی از چهره های کلیدی در سرکوب معترضان بود. او با شدت عمل تمام یعنی اعلام حکومت نظامی، راه انداختن تانک در خیابان ها و اجازه ی شلیک به تظاهرکنندگان توانست ماجرا را با هزینه ی فراوان به نفع شاه تمام کند. خود علم نیز در خاطراتش به این شدت عمل اذعان می کند: «… [به اعلیحضرت] یادآوری کردم… اگر کمی تزلزل در اعلیحضرت بود من چه غلطی می توانستم بکنم؟ همه چیز به باد رفته بود. فرمودند: بلی همه ی آخوندهای… و تو نمی دانی که انتظام و علاء با چه وضعی پیش من آمدند. سر من داد زدند که بس است، بس است، آدم کشی بس است! دولت را بیندازید، با آخوندها کنار بیایید…» (خاطرات علم، 25 فروردین 1354)

علم که تا آخر عمر عملکردش در آن روز تاریخی را نقطه ی درخشانی در کارنامه ی حرفه ای خود می داند اما به نظر می رسد همواره حس عذاب وجدانی را به دوش می کشد. چنان که شش سال پس از آن واقعه در روزنوشت های دوشنبه 15 خرداد 46 خود به روشنی به آن اعتراف می کند: «… از 15 خرداد خاطره دارم و آن شروع جنگ آخوندها و مرتجعین با دولت من یعنی در حقیقت با رفرم های شاه بود. شاه پشتیبانی بزرگی از من کردند و من هم بی رحمانه آن ها را درهم کوبیدم. اما کار دو سه روز طول کشید. بعد که تمام شد، به درگاه خدا استغاثه کردم که مرا از ناراحتی وجدانی خلاصی بخشد زیرا آن بیچاره ها که کشته شده اند در حدود صد نفر و دویست نفر هم زخمی شدند، چه این که به قول [حسن] تقی زاده لعنتی آلت فعل بودند، تقصیری نداشتند. خدا کمک کرد، تمام خانواده های آن ها را جستم و برای آن ها مادام العمر دو برابر آن چه نان آور آن ها ممکن بود کمک کند، وسیله ی قانون مستمری تعیین کردم. خاطر شاهنشاه خیلی خوشحال شد….»

از مستمری که علم برای دل جویی از خانواده های کشته شدگان از آن یاد می کند، علینقی عالیخانی وزیر وقت اقتصاد نیز در گفت وگوی خود در پروژه ی تاریخ شفاهی هاروارد سخن گفته است. عالیخانی که می گوید خودش پیشنهاددهنده ی این طرح بوده، در عین بیان جزییات این ماجرا برای حبیب لاجوردی به نکات جالب دیگری نیز اشاره می کند از جمله تعداد کشته شدگان که با اطمینان می گوید 83 نفر بودند و نیز کمک دولت به خانواده های آنان و افرادی که آسیب جسمی و مالی دیده ا بودند؛ کمکی که به گفته ی او بودجه اش از نخست وزیری تامین می شد و تا انقلاب 57 نیز ادامه داشت:

در جلسه هیات وزیران من گفتم که «البته اطلاع ندارم که ریشه های این شورش چه بوده و فقط ظاهرش را می بینم و الان هم تکیه می کنم به حرفی که نخست وزیر می زند. اما برای ما مهم است که به دنبال چرایی قضایا برویم… نتیجه گیری ام هم این بود که… دولت هم این مسیولیت را دارد که اگر کسانی اتومبیل شان را سوزاندند، دکان شان را غارت کردند یا آتش زدند، می بایست غرامت این ها را دولت بدهد. آن چنان که باید ما ببینیم چه کسانی کشته یا زخمی شدند و به خانواده این ها فارغ از این که جزو تظاهرکنندگان بودند یا تماشاچی بودند کمک بکنیم. این پیشنهاد من مورد تایید دکتر خوشبین و دکتر باهری هم قرار گرفت و در هیات دولت یک هیجانی را ایجاد کرد… به هر حال علم کاملا استقبال کرد از این حرف و گفت من پیشنهاد می کنم که یک کمیسیونی تشکیل بشود با شرکت وزیر کشور مهدی پیراسته، وزیر دادگستری باهری، و من. و ما رسیدگی بکنیم که چه خساراتی به چه کسانی رسیده و میزان خسارت را معین بکنیم. همچنین تحقیق بکنیم چه کسانی در این جریان کشته شدند و به چه نحوی به بازماندگان آن ها باید کمک بشود یا کسانی که زخمی شدند چه کمکی برای هزینه درمان شان باید انجام بشود. به عبارت دیگر قسمتی از پیشنهاد من مورد توجه قرار گرفت ولی قسمت دیگرش که تجزیه و تحلیل علت امکان ظهور چنین اتفاقی بود البته هیچ وقت پیگیری نشد… به هر صورت ما جلسه ای تشکیل دادیم و تصمیم گرفتیم که هر کدام از طرف خودمان یک نماینده ای معرفی بکنیم و این نمایندگان با ما یک جلسه داشته باشند که به آن ها بگوییم دقیقا از آن ها چه می خواهیم و بعد هم در عرض مدت معینی آن ها کار خودشان را انجام بدهند و گزارشش را در اختیار ما بگذارند. اگر هم برای کارشان احتیاج به وسیله ی نقلیه یا یک هزینه های مختصری دارند به ما اطلاع بدهند انجام خواهیم داد. من به عنوان نماینده خودم یک نفر بازاری را انتخاب کردم، شخصی به نام حاج آقا رضا مجد که از یک طرف یک مرد مذهبی بود و بسیار مورد احترام بازاری ها، و در ضمن شخص کارکشته ای بود. یعنی اگر مسیله تعیین خسارت پیش می آمد او به صورت اداری و تشریفاتی به مسیله نگاه نمی کرد، درست می توانست حدس بزند که تا چه اندازه حرف یک نفر راست یا دروغ است. دلیل دیگری هم که داشتم مایل بودم به درون بازار رخنه بکنم و از میان خود آن ها یک کسی را انتخاب بکنم که می دانستم مورد احترام همه بازاری هاست و رابطه بسیار نزدیکی هم با روحانیون دارد. اضافه باید بکنم که این حاج آقا رضا مجد آن چنان بازاری بود که مثلا کراوات نمی زد و ریشش را با ماشین می تراشید. به توصیه ی من وزیر کشور مهدی پیراسته خانم ستاره فرمانفرماییان را به عنوان نماینده ی خودش انتخاب کرد. دلیل من هم این بود که او از راه مددکارهای اجتماعی که در اختیار داشت و تربیت شده بودند برای این که به خانه ی مردم بروند و با مردم مصاحبه بکنند می توانست با خانواده ی کسانی که در آن جریان کشته شده بودند تماس بگیرد، و بنابراین از نقطه نظر اجتماعی او کمک بزرگی به ما می توانست بکند. خوشبختانه آقای پیراسته هم این توصیه مرا پذیرفت و بنابراین نماینده ایشان ستاره شد. وزیر دادگستری آقای باهری هم یک نفر قاضی خوشنام و مورد احترامی که متاسفانه اسمش یادم نیست ولی مورد تایید او و پیراسته بود انتخاب کرد… جلسه ی بسیار مفصلی در وزارت دادگستری داشتیم برای شنیدن این گزارش و تایید پیشنهادات و دادن گزارش خودمان به هیات وزیران… گزارشی که تهیه کرده بودند به راستی درجه یک بود و وارد هرگونه جزییاتی شده بودند. هرکسی که شکایتی داشت و اطلاع داده بودیم به این کمیسیون مراجعه کرده بود. حتی مثلا کسانی که به آن ها، اگر اشتباه نکنم، کاسب های پاگر می گفتند و عبارت از این بود که مقداری جنس از گوشه ی پیاده رو به خریداران عرضه می کردند و این جریان را مقامات شهرداری و پلیس در خیابان های حدود بازار تحمل می کردند. این گونه کسبه، فکر می کنم لغتش پاگرد است، ادعا کرده بودند که مثلا استکان های شان شکسته شده یا ظرفی که داشتند شکسته شده یا بار میوه شان را خراب کردند. و حاج آقا رضا مجد با اطلاعی که داشت ادعاهای آن ها را تصحیح کرده بود چون می دانست که مثلا یک استکان فروش نمی تواند بیش از سیصد تومان جنس داشته باشد… تا برسیم به کسبه ای که در دکان خودشان خسارت دیده بودند و حاج آقا رضا مجد با یک صلاحیت کامل میزان خسارت آن ها را برای ما تعیین کرد. خانم ستاره فرمانفرماییان از راه مددکارهای خودش کار درخشانی انجام داد برای این که توانست با خانواده ی همه ی کشته شدگان جریان 15 خرداد تماس بگیرد. و تا آن جایی که الان به خاطر من هست، شمار این ها حدود 83 نفر بود. به عبارت دیگر افسانه هایی که درباره ی صدها یا هزاران کشته ی پانزده خرداد می گویند به کلی دور از واقعیت است. چراکه من از نزدیک دست اندر کار بودم. با اطلاعی که به عامه داده شده بود که با این کمیسیون تماس بگیرند، هرکسی حرفی داشت زده بود. وقتی که برای این که روشن شد که منظور ما کمک به بازمانده هاست مردم تشویق می شدند که تماس بگیرند. ولی با این همه ما بیش از هشتاد و دو سه نفر نتوانستیم کسی را پیدا بکنیم. که این ها هم البته دو گروه بودند: عده ای از آن ها واقعا جزو تظاهرکنندگان بودند و عده ای دیگر آدم های بدشانسی بودند که در آن روز احیانا از آن خیابان گذر می کردند و مورد اصابت تیر قرار گرفته بودند. ترتیبی که ما براساس این گزارش دادیم این بود که مقرری برای زن و بچه های خانواده کشته شده ها تعیین بکنیم و هزینه ی تحصیلی بچه ها تا هنگامی که تحصیل شان به پایان می رسد به عهده ی دولت خواهد بود. به عبارت دیگر نه به سن، به عبارت دیگر ما این هزینه ی تحصیلی را فقط تا سن بلوغ نمی دادیم بلکه اگر بچه مایل بود در ایران به دانشگاه هم برود تا پایان دانشگاهش هزینه اش به عهده ی ما بود. و زن هم تا موقعی که شوهر نکرده بود از دولت مقرری می گرفت. و این جریان تا زمانی که من در دولت بودم ادامه داشت و مطمین هستم که تا پیش از انقلاب اگر کسانی هنوز مشمول این کمک بودند دولت به آن ها این کمک را می کرد… کمک از بودجه نخست وزیری بود و بنابراین خیلی سریع و بدون هیچ گونه تشریفاتی انجام می پذیرفت و چون از بودجه سری هم پرداخت می شد احتیاجی این که در مجلس مطرح بکنند نبود.

نگرانی شاه و پشتگرمی علم

نکته ی دیگری که در مورد قیام 15 خرداد قابل تامل است، نگرانی و هراس شاه است؛ حسی که علم با یک تلفن از دل شاه می زادید. او در روزنوشت های روز دوشنبه 25 فروردین 1354 خود در این باره می نویسد:

… [به اعلیحضرت] یادآوری کردم… صبح 15 خرداد هم که اول با تلفن از من سوال فرمودید «حالا که انقلاب شده، چه می خواهی بکنی؟» من عرض کردم: «توپ و تفنگ در دست من است…» از ته دل خندیدید و فرمودید: «موافقم و پشت تو هستم.» اگر کمی تزلزل در اعلیحضرت بود من چه غلطی می توانستم بکنم؟ همه چیز به باد رفته بود.

عالیخانی درباره ی واکنش شاه به قیام 15 خرداد در گفت وگو با تاریخ شفاهی هاروراد در ابتدا به نقل از اصفیا می گوید که شاه خون سرد بوده اما ماجرایی که علم برایش تعریف می کند به گونه ای دیگر است:

… خوب به خاطر دارم که اصفیا در آن روز شرفیاب بود و برای من تعریف می کرد که در هنگام دادن گزارش به اعلیحضرت صدای تیراندازی پیوسته به گوش می خورد و او هم ناراحت در میان گزارش خودش مکث می کند و به اعلیحضرت می گوید که، اجازه می خواهد در روز دیگری شرفیاب بشود و گزارش بدهد. ولی اعلیحضرت خیلی خون سرد به او می گوید، «نه، اتفاقی نیفتاده.»… علم چندین سال بعد برای من تعریف کرد که در شب 15 خرداد پس از جلسه هیات وزیران به کاخ سعدآباد می رود که گزارش روز را به عرض اعلیحضرت برساند… شاه از ایشان می پرسند که، «شام خوردید؟» و وقتی جواب منفی را می شنوند می گوید که، «ما برای شام منتظر شما بودیم چون نیامدید گفتم برای شما نگه دارند و الان هم شام شما را می آورند همین جا، و شما در ضمن این که شام می خورید به من گزارش بدهید برای این که من مایل هستم ببینم امروز چه خبر شده است.» به عبارت دیگر شاه واقعا یک حالت نگران داشتند. و در ضمن شام خوردن، علم از شاه می پرسد که «مگر شما نگرانی ای دارید؟» و ایشان جواب می دهند که «بله برای این که شنیدم که فردا هم این تظاهرات ادامه پیدا خواهد کرد و حتی بازاری ها می خواهند بازار را ببندند و ممکن است که دامنه ی این بستن مغازه ها به خیابان های شهر بکشد و تدریجا شورش دامنه پیدا بکند.» و علم می گوید که «خوب مگر این اهمیتی خواهد داشت؟» ایشان می گویند که «بله، برای این که آن وقت ما چه کار می توانیم بکنیم؟ شما خودتان چه کار می توانید بکنید؟» و… علم جواب می دهد که «کاری که من می کنم این است که اول دست می زنم زیر […] اعلیحضرت، اگر وزن داشت خواهر و مادر تمام شورشیان را چنان خواهم کرد. و اگر وزنی نبود از شغل خودم استعفا می دهم و فورا پایتخت را ترک می کنم.» و بعد هم پس از این شوخی اضافه می کند که اعلیحضرت می تواند روی او حساب بکند و او هیچ گونه نگرانی ندارد و مطمین است که مردم طرفدار این طبقه ی مرتجع نیستند و از اصلاحات شاه پشتیبانی می کنند. و به هر حال او تصمیم خودش را گرفته و تا موقعی که زنده است به هیچ وجه اجازه نخواهد داد که این نوع تظاهرات در شهر وجود داشته باشد. و به من می گفت که پس از شنیدن این حرف روحیه ی شاه عوض شد و شروع کرد به خنده و صحبت و این چیزها.

25957