همای سعادت؛ از شکوه اسطوره تا شکفتن اراده

آفتاب نیوز :

همای سعادت کیست؟

شاید پرسش از اینکه همای کیست؟ ذهن را متوجه یکی از شخصیت های سریال پایتخت به همین نام کند که همسر نقی معمولی بود و «ریما رامین فر» نقش آن را بازی کرده بود. البته نویسنده فیلمنامه هم نام این کاراکتر را از همین معنا گرفته بود. از قصه ای اسطوره ای درباره پرنده هما که به آن «همای» هم می گویند.

به گزارش هم میهن، مرغ استخوان خوار یا کرکس ریش دار، گونه ای پرنده شکاری بزرگ جثه از تیره بازان و راسته بازسانان است که در کوه های مرتفع آفریقا، جنوب اروپا و آسیا ازجمله مناطقی از ایران همچون منطقه حفاظت شده گنو زندگی می کند.

هُما در تمام طول سال یک جا می ماند و هر فصل فقط یک یا دو تخم می گذارد. این پرنده مانند دیگر کرکس ها عمدتاً لاشه خوار است، اما عمده غذای آن را مغز استخوان تشکیل می دهد. هما استخوان های بزرگ را از ارتفاع زیاد به روی سنگ ها پرتاب می کند تا به قطعات کوچک تر شکسته شود.

گاهی هم از لاک پشت های کوچک زنده به همین روش تغذیه می کند. این پرنده تنها گونه کرکس است که رژیم غذایی آن تقریباً منحصراً (70 تا 90 درصد) استخوان است. هما در کوه های بلند جنوب اروپا، قفقاز، آفریقا، شبه قاره هند و تبت، زندگی و تولید مثل می کند. تخم گذاری این پرنده در میانه زمستان با یک یا دو تخم صورت می گیرد که در آغاز بهار جوجه دار می شوند.

هُما را می توان در ارتفاعات و مناطق کوهستانی یافت. این جانور در ارتفاعی بین 300 تا 4500 متر بالاتر از سطح دریا زیست می کند و بیشتر اعضای این گونه در ارتفاعی بیش از 2000 متر سکونت می کنند. هُما اغلب مناطق متروک و صخره ای یا دره های مشرف به مراتع جایی که چرندگان و شکارگران آن ها زیست می کنند را کنام خود می کند. زیست در چنین مناطقی امکان دسترسی بالقوه جانور به اجساد جانوران شکارشده و مُردار را فراهم می کند.

جمعیت این گونه همچنان در حال کاهش است. تا ژوییه 2014، در فهرست سرخ آی یوسی ان (IUCN) گونه های تهدیدشده طبقه بندی شد؛ بااین حال، طبقه بندی بعدی نشان داد که این گونه در خطر انقراض قرار ندارد، در ارزیابی دوباره هما به عنوان یک گونه «نزدیک تهدید» تعریف شده است.

شمایل یک اسطوره

همچنان که «ققنوس» در افسانه های مصر و یونان، صاحب کرامت است، «هما» در ادبیات ایران نماد سعادت است. درست بر عکس «جغد» که آن را نماد شقاوت و شومی می دانند که البته این برچسب و برداشت را می توان مانعی در تماشای شکوه و زیبایی جغد دانست.

همانطور که اشاره شد از هما یا همای در اندیشه اسطوره ای و ادبیات کهن فارسی به عنوان پرنده خوشبختی و سعادت یاد شده که نماد فر و شُکوه و شُگون است. چنانکه در فرهنگ دهخدا آمده: «مرغی است که او را مبارک دارند و، چون پیدا شود مردم به تفال در زیر سایه او روند».

دیدگاه کارشناسان محیط زیستی

فارغ از روایت های ادبی و اسطوره ای که پرنده هما را در شمایل افسانه ای بازنمایی می کند، کارشناسان محیط زیست و جانورشناسی از واقعیت آن از منظر علمی می نگرند. براین اساس الهه موحدی، کارشناس محیط زیست در مصاحبه ای گفت: «هما، پرنده ای شکاری از تیره بازان و راسته بازسانان است که مانند دیگر کرکس ها و لاشه خوار ها معمولاً از گوشت و استخوان لاشه های تازه تغذیه می کند و به واسطه قدرت فک هایش، استخوان های کوچک را خرد کرده و از آن ها نیز تغذیه می کند.»

به گفته این کارشناس محیط زیست: «این پرنده که از نظر فاصله بین نوک دو بال، بزرگترین پرنده کشور ما محسوب می شود، بومی مناطق مرتفع کوهستانی آفریقا، آسیا و اروپاست و در کشور ما نیز معمولاً در مناطق کوهستانی البرز و زاگرس زندگی می کند. در نوک منقار این پرنده، پر های بلندی است که شبیه به سبیل دیده می شود.

این پرنده برخلاف عقاب خیلی شکارگر نیست.» این کارشناس محیط زیست در رابطه با چرایی نماد خوشبختی دانستن این گونه ارزشمند، توضیح داد: «از قدیم الایام در ادبیات و پیشینه تاریخی ما به همای سعادت معروف بوده و دلیل آن هم این است که در گذشته که برخی مردگان خود را به جای خاکسپاری در بالای تپه ها و کوه ها، آسمان سپاری می کردند، پرندگان برای خوردن جسد متوفی می آمدند و زمانی که تمام بخش های عضلانی آن متوفی خورده می شد، استخوان ها باقی می ماند و اگر هما می آمد و استخوان ها را می خورد، برای مرده ای که هما با ظاهر جذاب و بزرگ خود برای خوردن استخوان ها می آمد، می گفتند که این مرده دچار سعادت شده و یک زندگی ابدی خیلی خوبی را خواهد داشت.»

براساس سخنان کارشناسان محیط زیستی و برخلاف تصور عامه، «هما» معمولاً در ارتفاعی بسیار بالاتر از سطح دریا زندگی می کند و معمولاً لانه سازی در پرتگاه ها و صخره های دور از دسترس را ترجیح می دهد. این مورد، همچنین کاهش جمعیتی که در سال های اخیر تجربه کرده است باعث شده تا کمتر در دید مردم عادی قرار گیرد، اما اینکه گفته می شود این پرنده هر چندسال یکبار دیده می شود، درست نیست. «هما» همیشه در کشور ما وجود دارد و در بسیاری از مناطق قابل رویت است.

اسطوره یا اراده؟

واقعیت این است که رویت پرنده هما در طالقان ذیل همان روایت های اسطوره ای با خوانش خوشایندی مواجه شده که آن را به فال نیک گرفته اند تا آن را بشارت حال خوب بدانند و به نشانه امید گره بزنند، اما جامعه شناسان و مردم شناسان معتقدند که این واکنش ها اغلب از سر و سریر نگاه اسطوره ای و نشانه شناسی تاریخی و فرهنگی نیست تا شُکوه یک اسطوره را پاس بدارد، برآمده از استیصال ملتی است که به هر نماد و نشانه ای چنگ می زند تا رنج زیستناش را التیام بخشد تا با امید بستن به اسطوره، استیصال خویش را تاب آورد.

چنانکه دکتر محمد فاضلی، جامعه شناس در توییتی نوشت: «امروز بار ها با پرسش مخاطبانم در صفحات مجازی خودم رو به شدم: «به نظر شما چرا ویدیوی مشاهده پرنده هما اینقدر استقبال و پخش شده است؟» جواب خودم: «استیصال فرد ایرانی در وضع اقتصادی و اجتماعی حاضر، پاسخی درونی به تحقیرشدن در این وضعیت، امید بستن به اسطوره.»

در یک تحلیل نشانه شناختی که مبتنی بر رویکرد های روانکاوانه است، اسطوره ها، برآیند میل و آرزو ها و رویا های جمعی ماست که وقتی سرکوب می شوند، مدام از دل نشانه ها احیا می شوند تا به حیات پردرد ما معنا ببخشند. قطعاً این خوب است که ما هر نشانه ای از امید را از دل ترس و تردید های خود احضار کنیم تا سایه یاس را از سرزمین ذهن و ضمیر خود بزداییم، اما رستگاری را نباید در چنگ زدن به آن ها بجوییم.

دنیای مدرن و زیست جهان آن بر عقلانیت و اراده بنا شده، نه اسطوره و نشانه. شکوه حیات جمعی ما با آگاهی و اراده به دست می آید، نه چنگ زدن به نماد های اسطوره ای. اسطوره را باید پاس داشت تا هویت تاریخی خود را در رخ آن به یاد آورد و از نشانه اش، نشاط آفرید، اما امید را باید به اراده فراخواند تا بر فراز آن بتوان فر و شُکوه حیات را ممکن کرد که شُکوه زیستن به قول شاملو یعنی: «جُستن، یافتن و آنگاه به اختیار برگزیدن و از خویشتنِ خویش بارویی پی افکندن»؛ باید پذیرفت که همای سعادت هر ملتی بیش از شُکوه نشانه ها، در شکفتن اراده هاست.