افراد ناشنوا پیش از یادگیری زبان اشاره به چه طریق فکر می کنند؟

افراد ناشنوا پیش از دسترسی به زبان اشاره، لزوماً با کلمات فکر نمی کنند؛ بلکه تفکر آن ها غالباً مبتنی بر تصاویر ذهنی، درک حسی، روابط فضایی، و مفاهیم انتزاعی ای است که از طریق مشاهده و تجربه مستقیم جهان پیرامون کسب کرده اند. این نوع تفکر، ساختار خاص خود را دارد و نشان دهنده ظرفیت بالای ذهن انسان برای پردازش اطلاعات بدون اتکا به زبان گفتاری است.

پرسش از نحوه تفکر افراد ناشنوا پیش از فراگیری زبان، یکی از عمیق ترین و چالش برانگیزترین مسائل در حوزه علوم شناختی، زبان شناسی و روانشناسی است. تصور رایج در میان بسیاری از شنواها این است که تفکر بدون زبان کلامی عملاً ناممکن یا بسیار محدود است؛ چرا که بسیاری از ما، افکار خود را در قالب کلمات و جملات درونی تجربه می کنیم. این پیش فرض، غالباً به سوءتفاهم هایی درباره توانایی های ذهنی افراد ناشنوا منجر می شود. اما واقعیت های علمی نشان می دهند که ذهن انسان به شکلی شگفت انگیز منعطف و سازگار است و می تواند از مسیرهای متفاوتی برای پردازش اطلاعات، درک مفاهیم و شکل دهی به افکار استفاده کند. درک این پدیده نه تنها به روشن شدن پیچیدگی های ذهن انسان کمک می کند، بلکه دیدگاه ما را نسبت به جوامع ناشنوا و اهمیت حیاتی دسترسی زودهنگام به زبان غنی و کامل برای آن ها تغییر می دهد. این مقاله به کاوش در ابعاد شناختی، روانشناختی و زبانی این موضوع می پردازد و نشان می دهد که چگونه افراد ناشنوا، پیش از ورود به دنیای زبان اشاره، به شیوه های منحصر به فردی جهان را درک کرده و به آن می اندیشند.

تفکر پیشا-زبانی: کاوش در ذات تفکر

برای درک چگونگی تفکر ناشنوایان بدون زبان، ابتدا لازم است مفهوم تفکر را از مفهوم زبان کلامی جدا کنیم. آیا تفکر همواره نیازمند کلمات است؟ پاسخ کوتاه این است: خیر. تفکر، به معنای پردازش اطلاعات، درک روابط، حل مسئله و شکل دهی به مفاهیم، پدیده ای بسیار گسترده تر از صرفاً بازگویی درونی کلمات است. حتی نوزادان انسان که هنوز هیچ زبانی نیاموخته اند، قادر به تفکر هستند. آن ها محیط اطراف خود را درک می کنند، الگوها را تشخیص می دهند، از طریق مشاهده و تعامل به نتایج منطقی می رسند و حتی به شکل ابتدایی، مشکل گشایی می کنند. به عنوان مثال، یک نوزاد ممکن است یاد بگیرد که برای رسیدن به یک اسباب بازی، دست خود را دراز کند یا والدینش را صدا بزند، که این فرآیندها نشان دهنده تفکر و برنامه ریزی هستند.

همین منطق در مورد حیوانات نیز صادق است. حیوانات، هرچند زبان انسانی ندارند، اما به وضوح توانایی های شناختی پیچیده ای از خود نشان می دهند. آن ها می توانند شکار کنند، از قلمرو خود دفاع کنند، از ابزار استفاده کنند، و در ساختارهای اجتماعی پیچیده ای زندگی کنند که همه این ها مستلزم سطحی از تفکر و هوش است. این مثال ها به وضوح نشان می دهند که تفکر می تواند بدون اتکا به زبان گفتاری یا نوشتاری صورت پذیرد.

در حوزه روانشناسی و زبان شناسی، نظریه های مختلفی درباره رابطه زبان و تفکر مطرح شده است. ژان پیاژه، روانشناس سوئیسی، معتقد بود که تفکر پیش از زبان رشد می کند و زبان صرفاً ابزاری برای بیان و سازماندهی افکار است. به عقیده او، کودکان ابتدا از طریق تعامل حسی-حرکتی با محیط، مفاهیم را درک می کنند و سپس این مفاهیم را با زبان بیان می کنند. در مقابل، فرضیه ساپیر-وورف پیشنهاد می کند که زبان ما نه تنها ابزاری برای بیان افکار است، بلکه بر چگونگی تفکر ما نیز تأثیر می گذارد و حتی ممکن است آن را شکل دهد. این نظریه بیان می کند که ساختارهای زبانی خاص، درک ما از جهان را تغییر می دهند. با این حال، حتی طرفداران این فرضیه نیز وجود تفکر پیشا-زبانی را رد نمی کنند، بلکه بر نقش زبان در شکل دهی به سطوح پیچیده تر و انتزاعی تر تفکر تأکید دارند.

از این رو، نتیجه گیری کلیدی این است که تفکر ریشه در درک مفاهیم، روابط، تصاویر و احساسات دارد و لزوماً کلامی نیست. ذهن می تواند مفاهیم را از طریق تجربه مستقیم، الگوهای بصری و تعاملات غیرکلامی پردازش کند. این فرآیندهای شناختی پایه، بلوک های سازنده تفکر را تشکیل می دهند که حتی در غیاب یک سیستم زبانی کامل، فعال هستند.

جهان بینی بصری و حسی: چگونه کودکان ناشنوا دنیا را درک می کنند؟

کودکان ناشنوا، پیش از یادگیری زبان اشاره، جهان را به شیوه ای کاملاً بصری و حسی درک می کنند. از آنجایی که کانال شنوایی آن ها محدود یا غیرفعال است، حواس باقی مانده، به ویژه بینایی، به کانال های اصلی ورودی اطلاعات برای ذهن ناشنوا بدون زبان اشاره تبدیل می شوند. این کودکان از طریق مشاهده دقیق محیط، تعاملات فیزیکی و تجربیات حسی، مفاهیم را شکل می دهند.

تفکر در این شرایط غالباً مبتنی بر تصاویر ذهنی، ویدئوهای ذهنی و الگوهای بصری است. برای یک کودک ناشنوا که هنوز زبان اشاره نیاموخته، فکر کردن به یک سگ ممکن است شامل تجسم تصویر یک سگ، حرکت آن، صدای پارس (که شاید از طریق لرزش یا حرکات دهان دیده شده)، یا تجربه لمس آن باشد. آن ها رویدادها را به صورت توالی ای از تصاویر و حرکات در ذهن خود ضبط می کنند. این ویدئوهای ذهنی به آن ها کمک می کنند تا رویدادها، روابط علت و معلولی و توالی اتفاقات را درک کنند. به عنوان مثال، یک کودک ممکن است ببیند که مادرش کلیدی را در قفل می چرخاند و در باز می شود؛ این توالی بصری، مفهوم باز کردن در را در ذهن او شکل می دهد.

درک علت و معلول، توالی ها، شباهت ها و تفاوت ها در این کودکان عمدتاً از طریق مشاهده و تجربه مستقیم صورت می گیرد. آن ها به تفاوت های ظریف در حالات چهره، حرکات بدن و ژست های افراد دیگر توجه ویژه ای دارند. این مشاهدات به آن ها کمک می کند تا احساسات، مقاصد و ارتباطات غیرکلامی را درک کنند. به عنوان مثال، کودک ناشنوا ممکن است با دیدن اخم والدین و تغییر حالت چهره آن ها، بفهمد که عملی که انجام داده، مورد تأیید نیست، حتی اگر هیچ کلامی رد و بدل نشده باشد.

نقش حافظه تصویری قوی در پردازش و ذخیره اطلاعات در افراد ناشنوا بسیار حیاتی است. مغز آن ها برای جبران کمبود اطلاعات شنیداری، به شکلی تطبیقی، بخش های بصری را تقویت می کند. این به معنای آن است که آن ها ممکن است جزئیات بصری را با دقت بیشتری به خاطر بسپارند و در تشخیص الگوهای بصری عملکرد بهتری داشته باشند. این توانایی نه تنها در درک مفاهیم روزمره، بلکه در توانایی های شناختی مانند جهت یابی فضایی و تشخیص چهره نیز مؤثر است.

علاوه بر بینایی، حواس دیگر مانند لامسه و بویایی نیز در درک جهان نقش دارند. لمس اشیا و درک بافت آن ها، بو کشیدن غذاها و گل ها، و حس حرکت، همگی به شکل گیری یک نقشه حسی جامع از جهان در ذهن کودک کمک می کنند. این ورودی های حسی، همراه با مشاهدات بصری، پایه های تفکر غیرکلامی در کودکان ناشنوا را می سازند و امکان درک و تعامل با محیط را برای آن ها فراهم می آورند.

تفکر پیشا-زبانی در کودکان ناشنوا، پدیده ای پیچیده و عمیق است که عمدتاً بر درک بصری، حسی و مفهومی متکی است، جایی که جهان از طریق تصاویر ذهنی و الگوهای غیرکلامی معنا پیدا می کند.

اشارات خانگی (Home Signs): خلق زبان های شخصی برای برقراری ارتباط

در خانواده هایی که فرزند ناشنوا دارند و با زبان اشاره آشنا نیستند، پدیده ای شگفت انگیز به نام اشارات خانگی (Home Signs) رخ می دهد. این اشارات، سیستم های ارتباطی بداهه و خودساخته ای هستند که بین کودک ناشنوا و اعضای خانواده اش شکل می گیرند. این پدیده، نشان دهنده یک نیاز ذاتی و قدرتمند در انسان برای برقراری ارتباط و انتقال افکار و نیازها است، حتی در غیاب یک سیستم زبانی رسمی.

اشارات خانگی معمولاً از ژست ها و حرکات ساده ای آغاز می شوند که برای اشاره به اشیا، افراد، فعالیت ها یا مفاهیم اولیه به کار می روند. به عنوان مثال، یک کودک ممکن است برای درخواست آب، دست خود را به دهانش ببرد، یا برای اشاره به پدرش، ژستی خاص را انجام دهد. این اشارات به تدریج پیچیده تر می شوند، اما هرگز به سطح پیچیدگی دستوری و واژگانی یک زبان اشاره کامل و توسعه یافته نمی رسند.

محدودیت های اشارات خانگی در مقایسه با زبان اشاره کامل کاملاً آشکار است. این سیستم ها معمولاً فاقد یک دستور زبان پیچیده، قواعد نحوی مشخص و تنوع واژگانی گسترده هستند. دایره لغات آن ها به شدت محدود به محیط نزدیک و نیازهای فوری کودک است و نمی توانند مفاهیم انتزاعی، گذشته، آینده، یا ایده های پیچیده را به خوبی بیان کنند. ارتباطات با استفاده از اشارات خانگی غالباً کندتر و مبهم تر است و می تواند به سوءتفاهم منجر شود، زیرا هر حرکت ممکن است تفاسیر متعددی داشته باشد و فاقد قواعد ساختاری دقیق برای وضوح معناست. همچنین، این سیستم های اشاره، منحصر به یک خانواده یا حتی یک فرد هستند و امکان ارتباط با جامعه گسترده تر ناشنوایان یا شنواها را فراهم نمی آورند.

با وجود تمامی این محدودیت ها، اشارات خانگی پدیده ای بسیار مهم و آموزنده هستند. آن ها ظرفیت ذاتی انسان برای خلق زبان و برقراری ارتباط را به اثبات می رسانند. این پدیده نشان می دهد که حتی بدون آموزش رسمی، مغز انسان به دنبال ایجاد ساختارهایی برای بیان خود و درک دیگران است. اشارات خانگی، نوعی زبان اولیه هستند که به کودک ناشنوا کمک می کنند تا اولین قدم ها را در جهت سازماندهی افکار خود و انتقال آن ها به دیگران بردارد. آن ها پلی هستند بین دنیای درونی کودک و جهان بیرونی، و ابزاری برای کاهش انزوای زبانی در سال های اولیه زندگی.

مطالعه اشارات خانگی بینش های ارزشمندی در مورد ریشه های زبان و نحوه شکل گیری سیستم های ارتباطی در انسان فراهم می آورد. این پدیده نشان می دهد که نیاز به زبان، عمیقاً در سرشت ما ریشه دارد و مغز انسان به طور مداوم در تلاش است تا با استفاده از هر ابزار موجود، این نیاز را برآورده سازد.

چالش های شناختی و محرومیت زبانی (Language Deprivation): وقتی زبان دیر می رسد

درک عمیق از رابطه زبان و تفکر در ناشنوایان مستلزم شناخت پیامدهای عدم دسترسی زودهنگام به یک زبان کامل است. این پدیده که به عنوان محرومیت زبانی (Language Deprivation) شناخته می شود، زمانی رخ می دهد که کودک ناشنوا در دوره حساس (Critical Period) رشد مغز، به هیچ زبان کاملی (چه گفتاری و چه اشاره) دسترسی پیدا نمی کند.

دوره حساس برای فراگیری زبان، معمولاً از بدو تولد تا حدود ۵ سالگی در نظر گرفته می شود، اگرچه برخی محققان آن را تا سنین نوجوانی نیز گسترش می دهند. در این دوره، مغز بیشترین آمادگی را برای جذب و پردازش ساختارهای زبانی دارد. عدم تحریک زبانی کافی در این پنجره حیاتی می تواند پیامدهای جبران ناپذیری بر رشد شناختی و اجتماعی فرد داشته باشد. مغز، که در حالت عادی برای پردازش زبان برنامه ریزی شده است، در غیاب ورودی زبانی مناسب، نمی تواند مسیرهای عصبی لازم را به طور کامل توسعه دهد.

یکی از مهم ترین چالش های شناختی ناشنوایان بدون زبان، مشکل در شکل گیری مفاهیم انتزاعی و پیچیده است. در حالی که تفکر بصری و حسی می تواند مفاهیم ملموس را درک کند، بیان و پردازش ایده های انتزاعی مانند عدالت، آزادی، امید یا فلسفه بدون ساختار زبانی بسیار دشوار یا تقریباً ناممکن می شود. زبان به ما امکان می دهد تا تجربیات و مفاهیم را کدگذاری و سازماندهی کنیم، آن ها را با یکدیگر ارتباط دهیم و به سطوح بالاتری از تفکر انتزاعی دست یابیم. بدون این ابزار، ذهن فرد ناشنوا ممکن است در دام تفکر اینجا و اکنون (here and now) گرفتار شده و نتواند به تحلیل های پیچیده تر بپردازد.

علاوه بر این، محرومیت زبانی بر عملکردهای شناختی دیگری نیز تأثیر می گذارد:

• حافظه: سازماندهی و بازیابی اطلاعات در حافظه، به ویژه حافظه کاری و حافظه روایی، بدون چارچوب زبانی می تواند مختل شود.
• تمرکز: توانایی حفظ توجه و تمرکز بر وظایف شناختی، به دلیل عدم وجود ساختارهای درونی برای راهنمایی تفکر، ممکن است کاهش یابد.
• مهارت های حل مسئله: با اینکه افراد ناشنوا می توانند مشکلات روزمره را حل کنند، اما حل مسائل پیچیده و چندوجهی که نیاز به برنامه ریزی، استدلال منطقی و تفکر فراتر از ملموسات دارند، با چالش مواجه می شود.
• تنظیم هیجان: زبان ابزاری کلیدی برای درک و بیان احساسات پیچیده است. کودکان و بزرگسالان دچار محرومیت زبانی ممکن است در تشخیص و مدیریت هیجانات خود و دیگران دشواری داشته باشند.

پیامدهای عمیق تر محرومیت زبانی بر رشد شناختی در افراد ناشنوا و همچنین بر جنبه های اجتماعی، عاطفی و هویت فردی آن ها نیز غیرقابل انکار است. عدم توانایی در برقراری ارتباط مؤثر با جهان بیرونی می تواند به انزوای اجتماعی، مشکلات عاطفی مانند اضطراب و افسردگی، و تأخیر در شکل گیری یک هویت فردی منسجم منجر شود. این افراد ممکن است احساس کنند که درک نمی شوند و نمی توانند خود را به طور کامل بیان کنند، که این خود به مشکلات روانشناختی دامن می زند. از این رو، دسترسی زودهنگام به زبان، نه تنها یک حق انسانی، بلکه یک ضرورت برای رشد جامع و یکپارچه فرد ناشنوا است.

زبان اشاره: دریچه ای به دنیای تفکر کامل و پیچیده

پس از بررسی چالش های ناشی از محرومیت زبانی، اهمیت حیاتی زبان اشاره به وضوح نمایان می شود. بر خلاف تصورات غلط، زبان اشاره صرفاً مجموعه ای از ژست ها و حرکات دست نیست؛ بلکه یک زبان کامل با تمامی ویژگی های زبان های گفتاری است. این زبان دارای دستور زبان پیچیده، نحو و واژگان غنی است که به کاربران خود امکان می دهد هر مفهومی، از ملموس ترین تا انتزاعی ترین ایده ها، را بیان کنند.

یادگیری زبان اشاره در سنین پایین، سازماندهی افکار را تسهیل کرده و امکان تفکر انتزاعی و پیچیده را فراهم می کند. همانند کودکان شنوا که با زبان گفتاری خود به تفکر ساختاریافته می پردازند، کودکان ناشنوایی که از بدو تولد یا در سنین بسیار کم با زبان اشاره آشنا می شوند، می توانند افکار خود را به صورت کلامی (اشاره ای) پردازش کنند. این بدان معناست که آن ها نیز دارای یک صدای درونی هستند، اما این صدا به جای کلمات گفتاری، شامل اشارات و ساختارهای دستوری زبان اشاره است.

تأثیر زبان اشاره بر رشد شناختی، مهارت های اجتماعی و سلامت روان افراد ناشنوا بسیار گسترده است:

1. رشد شناختی: زبان اشاره به مغز ناشنوا و تفکر کمک می کند تا مفاهیم انتزاعی را کدگذاری و پردازش کند، حافظه را تقویت کند و مهارت های حل مسئله را بهبود بخشد. تحقیقات نشان داده اند که کودکان ناشنوایی که زبان اشاره را به طور طبیعی و زودهنگام می آموزند، در توانایی های شناختی مانند توجه، حافظه کاری و توانایی های دیداری-فضایی، همتراز یا حتی بهتر از همسالان شنوای خود عمل می کنند.
2. مهارت های اجتماعی: زبان اشاره، پلی برای ارتباط با جامعه گسترده تر ناشنوایان و همچنین شنواها (در صورت یادگیری زبان اشاره توسط آن ها) ایجاد می کند. این ارتباط به کودکان ناشنوا امکان می دهد تا با همسالان خود تعامل کنند، دوستی ها را شکل دهند، احساس تعلق داشته باشند و مهارت های اجتماعی لازم برای حضور فعال در جامعه را کسب کنند.
3. سلامت روان: توانایی بیان کامل خود و درک شدن توسط دیگران، نقش بسزایی در سلامت روان دارد. کودکانی که به زبان اشاره دسترسی دارند، کمتر دچار انزوای اجتماعی، اضطراب و افسردگی می شوند، زیرا ابزاری قدرتمند برای ارتباط عمیق و مؤثر در اختیار دارند. این زبان به آن ها کمک می کند تا هویت خود را به عنوان یک فرد ناشنوا با افتخار و اعتماد به نفس بسازند.

افراد ناشنوایی که از بدو تولد زبان اشاره را آموخته اند، تقریباً به همان شیوه ای فکر می کنند که افراد شنوا، اما با یک سیستم زبانی متفاوت. آن ها قادر به استدلال انتزاعی، برنامه ریزی برای آینده، مرور گذشته، و تعامل پیچیده با مفاهیم و ایده ها هستند. تفکر آن ها نه تنها به تصاویر و تجربیات حسی محدود نمی شود، بلکه ابعاد زبانی غنی و پیچیده ای را نیز در بر می گیرد. این زبان، به آن ها امکان می دهد تا نه تنها به چه فکر کنند، بلکه چگونه نیز فکر کنند؛ به معنای توانایی تحلیل، سنتز، و ارزش گذاری اطلاعات با ساختارهای زبانی پیچیده.

از این رو، زبان اشاره نه تنها یک وسیله ارتباطی، بلکه یک ابزار حیاتی برای رشد کامل شناختی و بیان ذهنی است. دسترسی زودهنگام به این زبان، کلید گشودن پتانسیل های بی کران ذهن فرد ناشنوا و تضمین مشارکت کامل او در تمام ابعاد زندگی است.

زبان اشاره، یک زبان طبیعی و کامل است که نقش حیاتی در توسعه توانمندی های شناختی، اجتماعی و عاطفی افراد ناشنوا ایفا می کند و دریچه ای به سوی تفکر پیچیده و انتزاعی می گشاید.

نتیجه گیری: قدرت انطباق ذهن و اهمیت دسترسی زودهنگام به زبان

بررسی چگونگی تفکر افراد ناشنوا پیش از یادگیری زبان اشاره، به وضوح نشان می دهد که ذهن انسان دارای قدرت انطباق پذیری بی نظیری است. حتی در غیاب زبان کلامی رسمی، انسان می تواند از طریق حواس، تجربه مستقیم و خلق سیستم های ارتباطی بداهه مانند اشارات خانگی، به درک و پردازش جهان بپردازد. این تفکر عمدتاً بصری، حسی و مفهومی است و اثباتی بر این مدعاست که تفکر پدیده ای بنیادین تر از صرفاً بازگویی کلمات درونی است.

با این حال، این کاوش ها همچنین تأکید می کنند که تفکر بدون یک زبان کامل و ساختاریافته، با محدودیت های قابل توجهی همراه است. عدم دسترسی زودهنگام به زبان، به ویژه در دوره حساس رشد، می تواند منجر به محرومیت زبانی شود که بر توانایی های شناختی پیچیده مانند تفکر انتزاعی، حافظه، تمرکز و مهارت های حل مسئله تأثیر منفی می گذارد. پیامدهای این محرومیت تنها به جنبه های شناختی محدود نمی شود، بلکه بر رشد اجتماعی، عاطفی و شکل گیری هویت فردی نیز تأثیرات عمیقی می گذارد.

اهمیت یادگیری زبان اشاره در این میان، نقشی حیاتی و محوری دارد. زبان اشاره، به عنوان یک زبان طبیعی و کامل، دریچه ای به دنیای تفکر پیچیده و انتزاعی برای افراد ناشنوا می گشاید. این زبان نه تنها ابزاری برای ارتباط مؤثر است، بلکه بستری برای توسعه کامل پتانسیل های شناختی، عاطفی و اجتماعی آن ها فراهم می کند. کودکان ناشنوایی که از بدو تولد به زبان اشاره دسترسی دارند، می توانند به شیوه ای مشابه همسالان شنوای خود به تفکر و پردازش اطلاعات بپردازند، اما با استفاده از یک سیستم زبانی متفاوت.

در نهایت، این مقاله فراخوانی است به جامعه برای فراهم آوردن دسترسی زودهنگام و کامل به زبان اشاره برای تمامی کودکان ناشنوا. این اقدام نه تنها یک حق اساسی برای این کودکان است، بلکه تضمین کننده رشد شناختی و اجتماعی بهینه آن ها خواهد بود. درک و احترام بیشتر به جهان بینی و توانمندی های افراد ناشنوا، قدمی اساسی در جهت ساختن جامعه ای فراگیرتر و عادلانه تر است که در آن، هر فرد، فارغ از تفاوت های زبانی یا حسی خود، فرصت بالندگی و شکوفایی کامل را داشته باشد. نحوه فکر کردن کودکان ناشنوا و رشد شناختی آن ها، به شدت به دسترسی به یک زبان غنی و کامل وابسته است و زبان اشاره، پاسخی قدرتمند به این نیاز حیاتی است.