خلاصه کتاب زلال حکمت – زندگی و سلوک عارف آیت العظمی بروجردی ( نویسنده نرگس علی مردانی )

کتاب زلال حکمت – زندگی و سلوک عارف آیت العظمی بروجردی نوشته نرگس علی مردانی، اثری جامع است که به بررسی ابعاد علمی و عرفانی زندگی فقیه برجسته، آیت العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی می پردازد و راهی روشن برای آشنایی با سیره عملی و تعالیم اخلاقی این مرجع عالی قدر ارائه می دهد. این اثر با دقت نظر به شخصیت عظیم آیت الله العظمی بروجردی پرداخته و روایتی دقیق از سلوک معنوی ایشان را به خواننده عرضه می کند. هدف این نوشتار، ارائه عصاره ای از این کتاب ارزشمند است تا با جنبه های کمتر شناخته شده عرفانی و اخلاقی یکی از بزرگترین مراجع تقلید شیعه، آیت الله العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی، آشنا شوید.

سفری در زلال حکمت یک عارف کم نظیر: مقدمه ای بر کتاب نرگس علی مردانی

در میان انبوه کتبی که به زندگی و سیره بزرگان دین می پردازند، آثاری که بر جوهر عملی و سلوک معنوی تأکید دارند، از جایگاه ویژه ای برخوردارند. کتاب «زلال حکمت – زندگی و سلوک عارف آیت العظمی بروجردی» به قلم خانم نرگس علی مردانی، یکی از این آثار ارزشمند است که به کاوش در ابعاد عرفانی و اخلاقی آیت الله العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی می پردازد. این کتاب که به عنوان جلد هفتم از مجموعه «زلال حکمت» معرفی شده، با رویکردی متفاوت، کمتر به کرامات خارق العاده و بیشتر به اصول و دستورالعمل های عملی زندگی این فقیه و عارف برجسته می پردازد. نویسنده تلاش کرده تا با گزینش هوشمندانه کلام و سیره ایشان، راهنمایی کاربردی برای جویندگان آرامش و معنا در زندگی ارائه دهد. این مقاله بر آن است تا با تحلیل و بررسی محتوای «زلال حکمت»، خوانندگان را با ابعاد گوناگون زندگی، مقام علمی و به ویژه سلوک معنوی آیت الله العظمی بروجردی آشنا سازد و بر اهمیت تعالیم ایشان در خودسازی و رشد معنوی تأکید ورزد. تفاوت بارز این نوشتار با برخی محتواهای مشابه، در تمرکز دقیق و انحصاری بر سیره آیت الله العظمی بروجردی است، برخلاف اشتباه رایجی که گاه ایشان را با بزرگان دیگر اشتباه می گیرد.

آیت الله العظمی بروجردی که بود؟ کاوشی در ابعاد حیات علمی و معنوی

آیت الله العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی، نه تنها یکی از بزرگترین مراجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم هجری شمسی بود، بلکه عارفی بلندمرتبه با سلوکی مثال زدنی به شمار می رفت. شناخت ابعاد مختلف زندگی ایشان، کلید درک عمق تعالیم اخلاقی و عرفانی است که در کتاب «زلال حکمت» به آن پرداخته شده است.

از تولد تا بالندگی علمی: سنگ بنای مرجعیت و عرفان

سید حسین طباطبایی بروجردی در سال ۱۲۵۴ شمسی (۱۲۹۲ قمری) در شهر بروجرد و در خانواده ای اصیل و روحانی دیده به جهان گشود. از همان دوران کودکی، نبوغ و استعداد فوق العاده ای در او مشاهده می شد. تحصیلات ابتدایی خود را در زادگاهش آغاز کرد و سپس برای تکمیل دانش حوزوی، راهی اصفهان شد. در اصفهان، محضر اساتید بزرگی همچون آیت الله میرزا ابوالمعالی کلباسی و آیت الله سید محمدباقر درچه ای را درک کرد و در علوم عقلی و نقلی متبحر گشت. پس از اصفهان، به نجف اشرف هجرت کرد، که در آن زمان مرکز ثقل علمی جهان تشیع بود. در نجف، از محضر فقها و اصولیون بزرگی چون آخوند ملا محمدکاظم خراسانی (صاحب کفایه) و آیت الله سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (صاحب عروة الوثقی) بهره برد و به درجه اجتهاد رسید. تمرکز ایشان بر فهم دقیق متون فقهی و اصولی، او را به یکی از استوانه های علمی حوزه تبدیل کرد. این دوره از زندگی ایشان، نه تنها از نظر علمی، بلکه از جنبه معنوی نیز نقطه عطفی محسوب می شود؛ چرا که در کنار تحصیل علوم ظاهری، به تزکیه نفس و سیر و سلوک باطنی نیز اهتمام ویژه داشت.

مقام مرجعیت و زعامت شیعه: استمرار راه فقاهت و ولایت

پس از سال ها تحصیل و تدریس در نجف، آیت الله بروجردی به ایران بازگشت و ابتدا در بروجرد و سپس در قم ساکن شد. با رحلت آیت الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم، و دیگر مراجع بزرگ، آیت الله بروجردی مسئولیت خطیر مرجعیت عامه شیعه را بر عهده گرفت. ایشان با درایت و تدبیر بی نظیر، حوزه علمیه قم را تثبیت و توسعه بخشید و با نظام مند کردن دروس و اهتمام به تحقیق و پژوهش، این حوزه را به جایگاه رفیع علمی بازگرداند. مرجعیت ایشان تنها به بعد فقهی محدود نمی شد؛ بلکه شامل زعامت و رهبری جهان تشیع در ابعاد فرهنگی، اجتماعی و بین المللی نیز می گردید. فعالیت های فرهنگی ایشان، از جمله اعزام مبلغ به کشورهای مختلف و تأسیس مراکز اسلامی، نشان دهنده بینش عمیق و افق دید وسیع ایشان در نشر معارف اهل بیت (ع) بود.

ابعاد شخصیتی و تقوای عملی: اسوه ای از زهد و تواضع

آیت الله العظمی بروجردی در کنار عظمت علمی، دارای ویژگی های اخلاقی برجسته ای بود که او را به اسوه ای تمام عیار در تقوا و سلوک تبدیل کرده بود. ساده زیستی و زهد ایشان زبانزد خاص و عام بود. با وجود مقام مرجعیت، زندگی بسیار ساده ای داشتند و از هرگونه تجمل گرایی دوری می کردند. تواضع ایشان در برابر مردم، به ویژه فقرا و مستضعفین، از دیگر خصوصیات بارزشان بود. ایشان همواره به مشکلات مردم رسیدگی می کردند و خود را خادم جامعه می دانستند. یکی از مهمترین اقدامات ایشان در بعد اخلاقی و عملی، اهتمام به وحدت اسلامی و تقریب مذاهب بود. ایشان معتقد بودند که اختلاف افکنی میان مسلمانان، دسیسه ای استعماری است و همواره بر مشترکات اسلامی تأکید می ورزیدند. اعزام نمایندگانی به دارالتقریب قاهره در دهه ۱۹۵۰ میلادی، نمونه بارزی از تلاش های ایشان در این راستا بود. این اقدامات نشان می دهد که عرفان ایشان، عرفانی زاهدانه اما در عین حال اجتماعی و دغدغه مند بود.

آیت الله العظمی بروجردی بر این باور بودند که «تقریب مذاهب اسلامی نه تنها یک ضرورت مذهبی، بلکه یک امر حیاتی برای بقای اسلام در جهان معاصر است.» این جمله نه تنها عمق بینش ایشان را نشان می دهد، بلکه اهمیت وحدت را در نگاه یک فقیه و عارف برجسته بازگو می کند.

جوهر حکمت بروجردی: راه و رسم بندگی به روایت زلال حکمت

کتاب «زلال حکمت» به جای آنکه صرفاً به شرح کرامات و حکایات بپردازد، با رویکردی عمل گرایانه، بر جوهر تعالیم اخلاقی و سلوک عملی آیت الله العظمی بروجردی تمرکز دارد. این بخش از مقاله به تحلیل مهمترین محورهای سلوکی ایشان می پردازد که می تواند چراغ راهی برای هر سالک جویای حقیقت باشد.

تقوا و مراقبه: هوشیاری دائمی در مسیر الهی

یکی از اساسی ترین ارکان سیر و سلوک آیت الله العظمی بروجردی، مفهوم «تقوا» و «مراقبه» بود. ایشان تقوا را نه فقط در پرهیز از گناهان کبیره، بلکه در هوشیاری دائمی نسبت به اعمال، گفتار و حتی نیات خود می دانستند. برای ایشان، تقوا به معنای داشتن یک حس مسئولیت پذیری همیشگی در محضر خداوند بود. مراقبه نیز به معنای بازبینی مستمر نفس و اعمال روزانه، خودداری از ارتکاب محرمات و انجام واجبات با حضور قلب تلقی می شد. آیت الله بروجردی تأکید داشتند که انسان باید هر شب قبل از خواب، به محاسبه نفس بپردازد و عملکرد روزانه خود را مورد ارزیابی قرار دهد. این محاسبه، به مثابه یک آینه، زوایای پنهان نفس را آشکار می سازد و مسیر اصلاح را هموار می کند. از نظر ایشان، بدون تقوا و مراقبه، رسیدن به مقامات معنوی و قرب الهی ناممکن است. این دو اصل، زیربنای هر گونه خودسازی و تربیت نفسانی به شمار می آیند و پیاده سازی آن ها در زندگی روزمره، منجر به پالایش روح و آرامش درونی می گردد.

عبادات و توسل: ارتباط عمیق با خالق و اهل بیت (ع)

عبادات، به ویژه نماز، در سیره آیت الله العظمی بروجردی جایگاه ویژه ای داشت. ایشان بر اقامه نماز در اول وقت و با حضور قلب کامل تأکید فراوان داشتند و آن را ستون دین و معراج مؤمن می دانستند. نماز برای ایشان تنها یک فریضه نبود، بلکه فرصتی برای ارتباط عمیق و بی واسطه با خالق هستی بود که موجب آرامش روح و صیقل یافتن قلب می گردید. علاوه بر نماز، توسل به اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) نیز از ارکان اصلی سلوک ایشان محسوب می شد. آیت الله بروجردی، ائمه اطهار را شفیعان درگاه الهی و ریسمان نجات بشر می دانستند. ایشان خود به طور مستمر به زیارت و توسل به امامان معصوم، به ویژه امام زمان (عج)، اهتمام داشتند و معتقد بودند که حل بسیاری از مشکلات و رسیدن به مقاصد عالی، جز با وساطت این ذوات مقدسه میسر نخواهد بود. این بخش از تعالیم ایشان، نشان می دهد که عرفان وی، عرفانی کاملاً شیعی و متصل به ولایت بود.

آداب زندگی فردی و اجتماعی: سلوک در بستر جامعه

عرفان آیت الله العظمی بروجردی، عرفانی گوشه نشین و بریده از جامعه نبود، بلکه سلوکی فعال و مسئولیت پذیر در دل زندگی اجتماعی بود. ایشان به «حقوق الناس» و رعایت آن در تمام ابعاد زندگی اهمیت فوق العاده ای می دادند و معتقد بودند که حق مردم مقدم بر حق الله است. دوری از ریا و تظاهر در اعمال، از دیگر اصول اخلاقی ایشان بود. آیت الله بروجردی همواره بر این نکته تأکید داشتند که اعمال عبادی باید خالصانه و برای رضای خدا باشد، نه برای جلب توجه دیگران. ساده زیستی ایشان، مصداق بارزی از پرهیز از ریا و تعلقات دنیوی بود. همچنین، صله رحم و کمک به نیازمندان و رسیدگی به امور ایتام و بیچارگان، از برنامه های همیشگی ایشان بود. ایشان این اعمال را نه تنها وظیفه شرعی، بلکه جزئی جدایی ناپذیر از مسیر سلوک می دانستند. این رویکرد نشان می دهد که از نظر ایشان، اخلاق عملی و تعامل صحیح با مردم، نه تنها مکمل عرفان، بلکه جزء جدایی ناپذیر آن است.

«سلوک حقیقی، در خدمت به خلق خدا و رعایت حقوق ایشان تجلی می یابد؛ چرا که هر کس به بندگان خدا خدمت کند، به خدا خدمت کرده است.» این جمله، چکیده ای از نگاه آیت الله بروجردی به عرفان اجتماعی است.

جایگاه علم و تفقه در سلوک: بنیان عرفان بر استدلال

یکی از تمایزات مهم در سیره عرفانی آیت الله العظمی بروجردی، تأکید بی چون و چرای ایشان بر علم و تفقه به عنوان پایه و اساس دین داری صحیح و سلوک معنوی بود. برخلاف برخی دیدگاه ها که ممکن است عرفان را جدا از مباحث عمیق فقهی و اصولی بدانند، آیت الله بروجردی معتقد بودند که عرفان حقیقی باید بر بنیان مستحکم علم و استدلال استوار باشد. ایشان خود مجتهدی بی نظیر و فقیهی بی بدیل بودند و تمام اعمال و توصیه های عرفانی شان، ریشه ای عمیق در قرآن و سنت داشت. از نظر ایشان، فهم دقیق احکام شرعی و تسلط بر مبانی فقه و اصول، پیش شرط لازم برای حرکت در مسیر عرفان بود. این رویکرد، به سلوک ایشان اعتبار و اصالت علمی می بخشید و آن را از هرگونه افراط گرایی یا انحراف دور می داشت. ایشان همواره طلاب را به تهذیب نفس در کنار تحصیل علم تشویق می کردند و بین این دو بعد، تفکیکی قائل نبودند؛ بلکه آن ها را لازم و ملزوم یکدیگر می دانستند. این تلفیق هوشمندانه علم و عمل، فقه و عرفان، از جمله ویژگی های برجسته سیر و سلوک آیت الله العظمی بروجردی بود.

حکایات و نکات آموزنده: درس هایی از سیره عملی مرجع عالی قدر

در کتاب «زلال حکمت»، حکایات و نقل قول ها از زندگی آیت الله العظمی بروجردی، نه صرفاً برای بازگویی داستان های شگفت انگیز، بلکه به عنوان ابزاری قدرتمند برای انتقال درس های اخلاقی و عملی مورد استفاده قرار گرفته اند. هر حکایت، پنجره ای است به سیره عملی ایشان و نشان دهنده چگونگی پیاده سازی تعالیم اسلامی در زندگی روزمره. این حکایات، مفاهیم عمیق عرفانی و اخلاقی را به شکلی ملموس و قابل درک برای عموم مردم عرضه می کنند.

به عنوان مثال، حکایاتی از تواضع بی اندازه ایشان، با وجود مقام شامخ علمی و مرجعیت عامه، به وضوح نشان دهنده عمق خودشناسی و عدم خودبینی در وجودشان است. نقل است که روزی یکی از شاگردان برجسته ایشان، در محفلی عمومی قصد داشت تا از جایگاه علمی و معنوی آیت الله بروجردی تعریف کند، اما ایشان با اشارتی مانع شدند و فرمودند: «این تعریف ها تنها بار مسئولیت ما را سنگین تر می کند. مهم آن است که انسان در محضر خدا چگونه باشد.» این حکایت، درس بزرگی در دوری از ریا و اهمیت عمل خالصانه به ما می دهد.

همچنین، حکایاتی درباره دقت وسواس گونه ایشان در رعایت مسائل شرعی و بیت المال، به ویژه در امور مربوط به شهریه طلاب یا هزینه های حوزه علمیه، روشنگر اهمیت حق الناس و پرهیز از هرگونه شبهه در زندگی معنوی است. گفته می شود که ایشان حتی در مصرف اندک امکانات شخصی خود نیز نهایت احتیاط را به کار می بستند تا مبادا حقی بر گردنشان بماند. این دقت، نه تنها در مسائل مالی، بلکه در رعایت حقوق افراد نیز جاری بود و به همگان می آموخت که کوچکترین نادیده گرفتن حق دیگران، می تواند مانعی جدی در مسیر سلوک ایجاد کند.

حکایاتی دیگر، اهتمام آیت الله بروجردی به وضعیت مردم، به ویژه فقرا و نیازمندان را به تصویر می کشد. ایشان با وجود مشغله های فراوان علمی و مرجعیت، هرگز از رسیدگی به امور طبقات محروم غافل نبودند و همواره به کمک رسانی و دستگیری از آنان تأکید داشتند. نقل شده که ایشان بارها به مسئولین می فرمودند: «مردم ولی نعمت ما هستند. باید با تمام وجود در جهت رفع مشکلات آن ها بکوشیم.» این روایت ها، نشان می دهد که عرفان ایشان، عرفانی عملی و در خدمت جامعه بود و مرزبندی میان امور دینی و اجتماعی قائل نمی شد.

در واقع، حکایات مطرح شده در کتاب «زلال حکمت» ابزاری قدرتمند برای تعمیق درک ما از سیره آیت الله بروجردی و چگونگی پیاده سازی اصول اخلاقی در زندگی است. این داستان ها صرفاً روایت های دلنشین نیستند، بلکه دستورالعمل های زنده ای هستند که می توانند ما را در مسیر خودسازی و رسیدن به قرب الهی یاری کنند. آن ها به ما یادآوری می کنند که بزرگی واقعی، نه در کرامات خارق العاده، بلکه در تقوای مستمر و عمل خالصانه نهفته است.

چرا زلال حکمت آیت الله العظمی بروجردی را باید خواند؟

در جهانی که سرعت اطلاعات سرسام آور است و فرصت مطالعه عمیق کمتر، کتاب هایی که جوهر اندیشه و سیره بزرگان را در قالبی مختصر و مفید ارائه می دهند، از اهمیت ویژه ای برخوردارند. «زلال حکمت – زندگی و سلوک عارف آیت العظمی بروجردی» از نرگس علی مردانی، دقیقا چنین اثری است. اما چرا این کتاب، به ویژه برای مخاطب امروز، خواندنی و ارزشمند است؟

سهولت و جامعیت: عصاره ای پرمغز در قالبی مختصر

یکی از برجسته ترین مزایای کتاب «زلال حکمت»، توانایی آن در ارائه خلاصه ای پرمغز و در عین حال جامع از زندگی و تعالیم آیت الله العظمی بروجردی است. نویسنده با دقت و هوشمندی، گزیده ای از کلام، پندها، دستورالعمل ها و حکایات زندگی ایشان را جمع آوری کرده است. این ایجاز، به خواننده اجازه می دهد تا در مدت زمانی کوتاه، با عمق بینش و سلوک این مرجع عالی قدر آشنا شود. به جای مطالعه کتب قطور و تخصصی، این اثر دریچه ای سریع و در عین حال عمیق به دنیای معنوی ایشان باز می کند. هر گزیده، با وجود کوتاهی، دارای محتوایی غنی و قابل تأمل است که می تواند ساعت ها ذهن خواننده را به خود مشغول سازد. این سبک، برای دانشجویان، پژوهشگران و حتی عموم علاقه مندان که به دنبال شناخت اجمالی و کاربردی از آیت الله بروجردی هستند، بسیار مناسب است.

راهنمای عملی: الگوبرداری برای زندگی معنوی

این کتاب فراتر از یک زندگینامه صرف، یک راهنمای عملی برای خودسازی و رسیدن به آرامش معنوی است. تعالیم اخلاقی مراجع تقلید، به ویژه سیره عرفان عملی بروجردی که در این کتاب برجسته شده، می تواند الگویی ارزشمند برای هر فرد جویای حقیقت باشد. آموزه های ایشان در زمینه تقوا، مراقبه، عبادات خالصانه، رعایت حقوق الناس و توسل به اهل بیت (ع)، دستورالعمل های کاربردی و قابل پیاده سازی در زندگی روزمره را ارائه می دهند. کتاب به خواننده نشان می دهد که چگونه یک مرجع تقلید با آن همه عظمت علمی، توانسته است زندگی معنوی و عارفانه ای را در دل جامعه و در اوج مسئولیت های سنگین حفظ کند. این اثر، الگوهایی ارائه می دهد که فارغ از جایگاه و موقعیت اجتماعی، هر فردی می تواند با تأسی از آن، به سمت یک زندگی با معنا و هدفمند حرکت کند.

دقت و اعتبار: روایتی موثق از نرگس علی مردانی

اعتبار و دقت در جمع آوری مطالب، یکی از اصول بنیادین در نگارش کتب سیره و اخلاق است. نرگس علی مردانی، به عنوان نویسنده این اثر، تلاش کرده است تا با استناد به منابع معتبر و با رویکردی پژوهشی، تصویری دقیق و موثق از زندگی و سیره آیت الله بروجردی ارائه دهد. این دقت نظر، اطمینان خاطر را به خواننده می دهد که با اثری مستند و قابل اعتماد روبرو است. در عصری که اطلاعات نادرست یا سطحی به وفور یافت می شود، وجود چنین کتبی که با وسواس علمی به نگارش درآمده اند، از اهمیت دوچندانی برخوردار است. «زلال حکمت» با تمرکز بر اخلاق آیت الله بروجردی و سلوک معنوی ایشان، نه تنها یک معرفی جامع از کتاب، بلکه منبعی معتبر برای شناخت عمیق تر این شخصیت بزرگ است.

شناخت یک الگوی کم نظیر: ابعاد عرفانی مرجعی بزرگ

آیت الله العظمی بروجردی در تاریخ تشیع، بیشتر به عنوان فقیهی بی بدیل، اصولی محقق و مرجعی تقریب گرا شناخته شده اند. اما کتاب زلال حکمت بروجردی به ما کمک می کند تا با بعد کمتر شناخته شده ایشان، یعنی عرفان عملی و سلوک معنوی شان نیز آشنا شویم. این کتاب نشان می دهد که عظمت علمی و مقام مرجعیت، نه تنها مانعی برای سلوک الی الله نیست، بلکه می تواند خود بستر مناسبی برای تهذیب نفس و رسیدن به درجات عالی عرفانی باشد. آشنایی با بعد عارفانه آیت الله بروجردی، تصویر کامل تری از شخصیت ایشان ارائه می دهد و به ما می آموزد که چگونه می توان فقه و عرفان، عقل و دل را در یک مسیر الهی جمع کرد. این اثر، شناخت ما را از سیر و سلوک علمای شیعه غنی تر می سازد و افق های جدیدی را پیش روی سالکان می گشاید.

در نهایت، خواندن «زلال حکمت» برای هر کسی که به دنبال ارتقاء بعد معنوی زندگی خود است، به شدت توصیه می شود. این کتاب نه تنها اطلاعات ارزشمندی درباره یکی از بزرگترین مراجع تقلید شیعه ارائه می دهد، بلکه راهکارهایی عملی برای خودسازی و رسیدن به آرامش درونی در دنیای پرچالش امروز فراهم می کند. این اثر، پلی است میان گذشته پربار بزرگان دین و نیازهای معنوی نسل حاضر.

نتیجه گیری: از دانستن تا شدن – پیامی از آیت الله العظمی بروجردی

مطالعه و تحلیل «خلاصه کتاب زلال حکمت – زندگی و سلوک عارف آیت العظمی بروجردی» به قلم نرگس علی مردانی، ما را به عمق بینش و سیره عملی یکی از بزرگترین فقها و عرفای معاصر شیعه رهنمون ساخت. این کتاب با تمرکز بر جوهره تعالیم اخلاقی و دستورالعمل های کاربردی آیت الله العظمی سید حسین بروجردی، نشان می دهد که مسیر سلوک، مسیری پیچیده و دور از دسترس نیست، بلکه با پایبندی به اصول بنیادین دین و اخلاق، برای همگان قابل پیمودن است.

ما در این مقاله به محورهای اصلی سلوک ایشان پرداختیم: از اهمیت بی بدیل تقوا و مراقبه به عنوان هوشیاری دائمی در محضر خداوند، تا جایگاه محوری عبادات خالصانه، به ویژه نماز اول وقت، و توسل به اهل بیت (ع) به عنوان ریسمان نجات. همچنین، نقش پررنگ آداب زندگی فردی و اجتماعی، رعایت حقوق الناس و پرهیز از ریا، در تکامل معنوی انسان مورد تأکید قرار گرفت. نکته متمایز کننده در عرفان عملی بروجردی، بنیان آن بر علم و تفقه بود که نشانگر پیوند ناگسستنی عقل و دل در سیره ایشان است. حکایات آموزنده نیز، ابزاری قوی برای ملموس ساختن این تعالیم و نشان دادن عملی بودن آن ها بودند.

پیام اصلی کتاب زلال حکمت بروجردی و در واقع، عصاره حیات پربار آیت الله العظمی بروجردی، در جمله «عمل به دانایی ها» خلاصه می شود. ایشان نه تنها عالمی برجسته و مرجعی عالی قدر بودند، بلکه عارفی عامل بودند که تمام زندگی شان تجلی گاه علم و تقوا بود. دانستن صرف، بدون پیاده سازی در زندگی روزمره، به مثابه بذری است که کاشته شده اما هرگز به بار نمی نشیند. خودسازی در سیره بزرگان، به ما می آموزد که با گام های کوچک و مستمر، می توانیم به سوی کمال حرکت کنیم؛ گام هایی چون اقامه نماز با حضور قلب، مراقبه روزانه، احترام به والدین، کمک به نیازمندان و اخلاق نیکو با همگان.

این مقاله، تنها دریچه ای به اقیانوس بیکران حکمت و عرفان آیت الله بروجردی بود. برای تعمق بیشتر و بهره مندی کامل از این پندهای آیت الله بروجردی، مطالعه نسخه کامل کتاب «زلال حکمت – زندگی و سلوک عارف آیت العظمی بروجردی» تألیف نرگس علی مردانی، از انتشارات وزرا، به شدت توصیه می شود. این اثر، می تواند راهنمایی ارزشمند در مسیر رشد معنوی و دستیابی به آرامش حقیقی در زندگی شما باشد. اینک نوبت ماست تا با اراده ای محکم، این آموزه های حیات بخش را در تار و پود زندگی خود تنیده و به رستگاری برسیم.