خلاصه کتاب آشنایی با قرآن جلد دوم ( نویسنده مرتضی مطهری )

خلاصه کتاب آشنایی با قرآن جلد دوم اثر استاد شهید مرتضی مطهری، دریچه ای به سوی فهم عمیق سوره های حمد و بخش هایی از بقره می گشاید و خواننده را با روش تفسیری جامع و پویای ایشان آشنا می سازد.

استاد شهید مرتضی مطهری، یکی از برجسته ترین متفکران اسلامی معاصر، با آثار عمیق و پربار خود، تأثیری شگرف بر اندیشه اسلامی و انقلابی در ایران گذاشته است. مجموعه آشنایی با قرآن از جمله گوهرهای ارزشمند در میراث علمی ایشان به شمار می رود که حاصل جلسات تفسیری زنده و کاربردی است. این مجموعه، مباحث قرآنی را با مسائل فکری و اجتماعی روز پیوند می دهد و برای طیف وسیعی از مخاطبان، از دانشجویان و پژوهشگران گرفته تا عموم علاقه مندان به معارف قرآنی، قابل استفاده است. در این میان، جلد دوم این مجموعه جایگاه ویژه ای دارد؛ چرا که به تفسیر کامل سوره حمد، این سوره محوری و بنیادین قرآن کریم، و بخش هایی کلیدی از سوره بقره می پردازد. ارائه این خلاصه جامع و تحلیلی، با هدف کمک به خوانندگان برای درک سریع تر و عمیق تر مباحث مطروحه، صرفه جویی در زمان و تشویق به مطالعه اثر اصلی صورت گرفته است. همانگونه که در سنت دیرینه تمدن اسلامی، تلخیص آثار همواره کارکردی متفاوت و ارزشمند داشته، این خلاصه نیز می تواند پلی باشد برای ورود به اقیانوس بی کران اندیشه های قرآنی استاد مطهری.

جایگاه و رویکرد آشنایی با قرآن در تفکر شهید مطهری

استاد شهید مرتضی مطهری، در قامت یک متفکر اسلامی اصیل، عنایت ویژه ای به قرآن و روایات اهل بیت (علیهم السلام) به عنوان منابع اصلی و اصیل معرفت دینی داشتند. ایشان همواره بر این نکته تأکید می ورزیدند که فهم صحیح و عمیق اسلام، تنها از طریق رجوع مستقیم و تدبر در این دو منبع مقدس میسر است. مطهری، نگاهی نقادانه به رویکردهای سطحی، ابزاری یا مغرضانه نسبت به قرآن داشتند و معتقد بودند که برخی، یا اساساً به قرآن مراجعه نمی کنند و یا در صورت مراجعه، آیات را مطابق با پیش فرض ها و دیدگاه های شخصی خود، به تفسیری نادرست و ناسازگار با کلیت تعالیم اسلامی می کشاندند.

روش تفسیری استاد مطهری، که در مجموعه آشنایی با قرآن به وضوح تجلی یافته، دارای ویژگی های منحصر به فردی است که آن را از بسیاری از تفاسیر متمایز می کند. این ویژگی ها، نه تنها به غنای علمی این آثار می افزاید، بلکه خوانایی و کاربردی بودن آن ها را نیز تضمین می کند:

ویژگی های بارز روش تفسیری استاد مطهری

• جامعیت: استاد مطهری در تفسیر آیات، تنها به یک بعد از ابعاد قرآن بسنده نمی کند. ایشان با نگاهی فراگیر، ابعاد مختلف آیات را مورد توجه قرار می دهند؛ از ابعاد فلسفی و کلامی گرفته تا ابعاد اجتماعی، اخلاقی، تربیتی و حتی فقهی. این جامعیت باعث می شود تا خواننده، نگاهی کل نگر به مفاهیم قرآنی پیدا کند و ارتباط آیات با حوزه های مختلف زندگی انسانی را دریابد. برای مثال، در تفسیر سوره حمد، ایشان تنها به معنای لغوی کلمات بسنده نمی کنند، بلکه مفاهیم توحید، ربوبیت، هدایت و معاد را از زوایای گوناگون مورد تحلیل قرار می دهند.
• تازگی و زنده بودن مباحث: یکی از برجسته ترین ویژگی های تفاسیر مطهری، ارتباط پویا و زنده مباحث قرآنی با مسائل فکری و اجتماعی روز است. ایشان هرگز قرآن را به عنوان یک متن صرفاً تاریخی و گذشته گرا تفسیر نمی کنند، بلکه همواره تلاش می کنند تا پاسخ های قرآن را برای چالش ها و پرسش های معاصر، اعم از شبهات فکری، مشکلات اجتماعی و بحران های اخلاقی، استخراج کنند. این رویکرد موجب می شود که مباحث تفسیری ایشان، برای مخاطب امروزین، کاملاً ملموس، کاربردی و الهام بخش باشد.
• بیان روشن و روان: با وجود عمق و غنای علمی مباحث، استاد مطهری همواره تلاش می کنند تا مطالب را با بیانی روشن، روان و قابل فهم برای عموم مردم ارائه دهند. این امر از آن جهت اهمیت دارد که بسیاری از مباحث قرآنی و تفسیری، ذاتاً پیچیده و تخصصی هستند؛ اما استاد با تسلط کامل بر زبان فارسی و فن بیان، مطالب را به گونه ای عرضه می کنند که حتی افراد غیرمتخصص نیز بتوانند از آن ها بهره مند شوند. این ویژگی، مجموعه آشنایی با قرآن را به یک منبع ایده آل برای ارتقاء فهم عمومی از معارف قرآنی تبدیل کرده است.
• پرهیز از تفاسیر سطحی و تعصب ورزی: مطهری در تفاسیر خود، به شدت از ورود به جزئیات بی فایده و برداشت های سطحی که از عمق و جامعیت قرآن می کاهد، پرهیز می کنند. همچنین، ایشان با نگاهی علمی و عقلانی، از هرگونه تعصب فرقه ای یا مذهبی که می تواند مانع از فهم صحیح حقیقت قرآنی شود، دوری می جویند. هدف ایشان، رسیدن به حقیقت قرآنی فارغ از پیش داوری ها و تنگ نظری هاست.

مروری بر مباحث کلیدی جلد دوم آشنایی با قرآن

جلد دوم مجموعه آشنایی با قرآن به تفسیر دو سوره بسیار مهم و بنیادی قرآن کریم می پردازد: سوره حمد که فاتحةالکتاب و چکیده کل قرآن محسوب می شود، و بخش هایی از سوره بقره، بزرگترین سوره قرآن که حاوی گنجینه ای از احکام، معارف و داستان های عبرت آموز است.

الف. تفسیر سوره حمد از دیدگاه شهید مطهری

سوره حمد، نماز و نیایش مسلمانان است و در کلام استاد مطهری، به عنوان ام الکتاب و فصل الخطاب شناخته می شود؛ چرا که خلاصه ای از تمامی آموزه های قرآنی را در بر دارد. استاد مطهری در تفسیر این سوره، به نکات عمیق و تربیتی اشاره می کنند:

«بسم الله الرحمن الرحیم»

استاد مطهری، با تأکید فراوان بر اهمیت بسم الله الرحمن الرحیم، آن را نه تنها سرآغاز هر سوره، بلکه نمادی از توحید و استعانت از خداوند در هر عمل و گفتاری می دانند. ایشان به بررسی عمیق اختلاف نظر تاریخی میان شیعه و اهل سنت در مورد جزئیت بسم الله از هر سوره می پردازند. مطهری با استناد به روایات ائمه اطهار (علیهم السلام) و با نگاهی تحلیلی، دیدگاه شیعه را مبنی بر جزئیت بسم الله از هر سوره (به استثنای سوره برائت) تأیید می کنند. ایشان این آیه را یکی از بزرگترین آیات قرآن می دانند که اهل سنت به دلیل مواضع خاص خود، آن را از آغاز سوره ها حذف کرده اند، در حالی که در مصاحف و روایات معتبر، جزئیت آن تأکید شده است. ایشان همچنین به معانی گسترده رحمت رحمانی (فراگیر و شامل همه موجودات) و رحمت رحیمی (خاص مؤمنان و متقین در آخرت) اشاره می کنند و ارتباط این دو رحمت را با آغاز هر کار تبیین می نمایند.

«الحمد لله رب العالمین»

مطهری مفهوم حمد را فراتر از ستایش صرف می دانند؛ حمد در اندیشه اسلامی، ستایش آگاهانه و از روی معرفت به خداوند است، نه ستایش کورکورانه. ایشان بر مفهوم جامع ربوبیت الهی تأکید می کنند که نه تنها شامل خالقیت، بلکه شامل تدبیر، تربیت، رشد و هدایت فراگیر خداوند بر تمامی موجودات در هر دو جهان است. این ربوبیت عام، بستر درک صحیح از توحید افعالی و تدبیری خداوند را فراهم می آورد و ارتباط وثیق انسان با تمامی هستی را در پرتو این ربوبیت الهی تبیین می کند.

«الرحمن الرحیم»

پس از رب العالمین، تکرار صفت رحمن و رحیم نشان دهنده اهمیت ویژه رحمت الهی است. استاد مطهری تفاوت های ظریف و اشتراکات رحمت رحمانیه (که در همین دنیا شامل نیک و بد می شود) و رحمت رحیمیه (که در دنیا و آخرت به صورت خاص شامل مؤمنان و نیکوکاران می گردد) را توضیح می دهند. این دو صفت، تصویری کامل از خداوند متعال ارائه می دهند که هم مهربان و بخشنده است و هم مقتدر و حاکم بر تمامی عوالم.

«مالک یوم الدین»

باور به مالکیت خداوند در روز جزا، از پایه های اساسی تربیت انسان در مکتب قرآن است. مطهری بیان می کنند که اعتقاد به یوم الدین (روز حساب و پاداش و کیفر)، نقش محوری در خودسازی و تربیت انسان دارد؛ زیرا هر عملی، پاداش یا کیفر خود را به همراه خواهد داشت و این باور، انسان را مسئولیت پذیر می سازد. ایشان مفهوم مالکیت در این آیه را نه تنها به معنای مالکیت مطلق خداوند بر جهان هستی، بلکه به معنای حاکمیت تام ایشان در روز جزا و حسابرسی اعمال تبیین می کنند.

«ایاک نعبد و ایاک نستعین»

این آیه، در دیدگاه استاد مطهری، اوج توحید عملی و نفی هرگونه شرک پنهان و آشکار است. انحصار عبودیت و استعانت به خداوند متعال، به معنای رهایی انسان از قید هر موجود دیگری است. استاد در این بخش به تفصیل به مفهوم عبودیت و استعانت می پردازند و نشان می دهند که چگونه پرستش واقعی و طلب یاری تنها از خداوند، می تواند انسان را به اوج کمالات معنوی برساند. ایشان همچنین به مرزبندی دقیق میان توحید و شرک، حتی در ابعاد ناپیدا و ظریف، تأکید می ورزند.

«اهدنا الصراط المستقیم»

نیاز فطری انسان به هدایت الهی، موضوع اصلی این آیه است. مطهری صراط مستقیم را نه یک مسیر ایستا، بلکه یک راه پویا و رو به رشد معرفی می کنند که انسان باید در هر لحظه از زندگی خود آن را از خداوند طلب کند. ایشان چالش های گمراهی و کج روی ها را بیان می کنند و مسیرهای مختلفی که می تواند انسان را از صراط مستقیم دور سازد، مورد بررسی قرار می دهند. صراط مستقیم در نگاه ایشان، راهی است که انسان را به سوی سعادت دنیا و آخرت رهنمون می سازد و با فطرت انسانی و تعالیم الهی هماهنگ است.

«صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم و لا الضالین»

مطهری در تفسیر این بخش از سوره حمد، به معرفی مصادیق انعام شدگان (پیامبران، صدیقین، شهدا و صالحان)، مغضوبین (کسانی که حق را شناختند اما از آن روی برگرداندند و دچار خشم الهی شدند) و گمراهان (کسانی که راه را گم کرده اند و ناآگاهانه از حقیقت دور شده اند) می پردازند. این دسته بندی قرآنی، درس های تربیتی عمیقی را به همراه دارد و به انسان کمک می کند تا با شناخت الگوهای صحیح و ناصحیح، مسیر زندگی خود را انتخاب کند. ایشان تاکید دارند که این سه گروه، تمام بشریت را در خود جای می دهند و راه هدایت، همان راه انعام شدگان است.

شهید مطهری معتقد بودند که بسم الله الرحمن الرحیم بزرگترین آیه از آیات قرآن است که توسط مخالفین از آغاز سوره ها حذف شده، در حالی که شیعه بر جزئیت آن از هر سوره اصرار دارد و این مسئله را از اهمیت بالایی برخوردار می دانستند.

ب. تفسیر سوره بقره (بخش های مورد بحث در جلد دوم)

سوره بقره، طولانی ترین سوره قرآن کریم است و به دلیل حجم بالای احکام، معارف و داستان های تاریخی، اهمیت بسیاری دارد. در جلد دوم آشنایی با قرآن، استاد مطهری به بخش های ابتدایی این سوره می پردازند که عمدتاً به معرفی گروه های مختلف انسانی در برابر هدایت الهی و مباحث بنیادین اعتقادی اختصاص دارد.

استاد مطهری در این بخش، به تفصیل درباره ویژگی های سه گروه اصلی انسان ها یعنی متقین (پرهیزگاران)، کافران و منافقان که در ابتدای سوره بقره به آن ها اشاره شده، سخن می گویند. ایشان با تحلیل آیات، صفات بارز هر گروه را تشریح کرده و پیامدهای دنیوی و اخروی هر یک را بیان می کنند:

۱. ویژگی های متقین (آیات ۱ تا ۵ بقره)

مطهری در تبیین متقین، تنها به پرهیزگاری ظاهری بسنده نمی کنند، بلکه به ابعاد عمیق تری از تقوا می پردازند که شامل:

• ایمان به غیب: اعتقاد به خداوند، آخرت، ملائکه و هر آنچه از حواس پنج گانه پنهان است و تنها با عقل و وحی قابل درک است.
• اقامه نماز: برپاداشتن نماز به معنای حقیقی آن، با توجه و حضور قلب، و نه صرفاً ادای حرکات.
• انفاق: بخشش از آنچه روزی داده شده اند، در راه خدا. این بخشش شامل انفاق مادی و معنوی (علم، تجربه) می شود.
• ایمان به آنچه بر تو و پیامبران پیشین نازل شده: پذیرش تمامی کتب آسمانی و انبیای الهی، به عنوان یک کل واحد.
• یقین به آخرت: باور قطعی به جهان دیگر و حسابرسی اعمال.

ایشان تأکید می کنند که این ویژگی ها، راه رستگاری و هدایت را برای انسان هموار می سازند و متقین، کسانی هستند که در مسیر الهی قرار دارند.

۲. ویژگی های کافران (آیات ۶ و ۷ بقره)

استاد مطهری در تبیین کفر، آن را تنها به معنای عدم اعتقاد نمی دانند، بلکه به معنای پوشاندن حقیقت و انکار عمدی آن می دانند. ایشان توضیح می دهند که چگونه پافشاری بر عناد و لجاجت، می تواند قلب انسان را مهر و موم کرده و او را از شنیدن حق و دیدن آیات الهی محروم سازد. این بخش از تفسیر، هشداری جدی به کسانی است که با وجود دریافت نشانه های هدایت، از سر خودخواهی و تعصب، آن ها را نادیده می گیرند و راه گمراهی را انتخاب می کنند.

۳. ویژگی های منافقان (آیات ۸ تا ۲۰ بقره)

مباحث مربوط به نفاق در سوره بقره، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مطهری نفاق را بیماری پیچیده و خطرناکی می دانند که از درون جامعه اسلامی را تهدید می کند. ایشان به ابعاد مختلف نفاق، از جمله:

• تظاهر به ایمان: منافقان در ظاهر خود را مؤمن نشان می دهند، اما در باطن کافرند.
• فسادانگیزی: در لباس اصلاح طلبی، به فساد و تباهی می پردازند.
• استهزا و تمسخر مؤمنان: به دلیل حقارت درونی، به مؤمنان و ارزش های دینی اهانت می کنند.
• تردید و تزلزل: ایمان ناپایدار و بی ثباتی در عقاید دارند.
• ترس و وحشت: در برابر تهدیدها، به سرعت رنگ عوض می کنند و دچار ترس می شوند.

استاد مطهری نفاق را به بیماری روحی و درونی تشبیه می کنند که پیامدهای مخربی برای فرد و جامعه دارد. ایشان با تحلیل مثال های قرآنی (مانند مثال های آتش و باران در آیات ۱۹ و ۲۰)، وضعیت تاریک و سرنوشت شوم منافقان را به تصویر می کشند و به مسلمانان هشدار می دهند که نسبت به این بیماری هوشیار باشند.

اهمیت و کاربرد عملی تفاسیر استاد از آیات بقره، در شناخت آسیب های اجتماعی و فرهنگی و همچنین در شناخت خود و دیگران در جامعه اسلامی، بسیار بالاست. ایشان در این بخش ها، به بیان ریشه های کفر و نفاق و راه های مقابله با آن ها می پردازند و مباحث را به گونه ای مطرح می کنند که برای زندگی روزمره و حل مسائل فکری و اخلاقی جامعه کاربردی باشد.

چرا مطالعه خلاصه آشنایی با قرآن جلد دوم توصیه می شود؟

با توجه به حجم گسترده آثار استاد شهید مرتضی مطهری و عمق مباحث قرآنی، مطالعه یک خلاصه جامع از آشنایی با قرآن جلد دوم می تواند مزایای متعددی برای مخاطبان، به ویژه دانشجویان، پژوهشگران و علاقه مندان به قرآن داشته باشد. این مزایا، مطالعه این خلاصه را به یک گام هوشمندانه و مؤثر در مسیر فهم معارف قرآنی تبدیل می کند:

۱. صرفه جویی در زمان

برای بسیاری از افراد، به ویژه دانشجویان و پژوهشگران، زمان یک منبع ارزشمند و محدود است. این خلاصه امکان دسترسی سریع به چکیده و رئوس مطالب جلد دوم را فراهم می آورد. این امر به آن ها کمک می کند تا در کوتاه ترین زمان ممکن، با کلیات مباحث، استدلال های اصلی و نتایج تفسیری استاد مطهری آشنا شوند و درک کلی و جامعی از محتوای کتاب به دست آورند. این کارکرد، به ویژه برای مرور مطالب یا آمادگی برای امتحانات و کنفرانس ها، بسیار مفید است.

۲. آمادگی برای مطالعه اثر کامل

خلاصه کتاب می تواند به عنوان یک پیش درآمد و نقشه راه عمل کند. با مطالعه این خلاصه، خواننده با ساختار فکری استاد، رویکرد ایشان به تفسیر و اهمیت مباحث مطرح شده در جلد دوم آشنا می شود. این آشنایی اولیه، یک پیش زمینه قوی ایجاد می کند و خواننده را ترغیب و آماده می سازد تا با انگیزه و فهم عمیق تری به مطالعه متن کامل اثر رجوع کند. در واقع، این خلاصه می تواند عطش فکری را برای غوص در اقیانوس بی کران اندیشه های مطهری برانگیزد.

۳. مرور و تثبیت مطالب

برای کسانی که قبلاً کتاب آشنایی با قرآن جلد دوم را به طور کامل مطالعه کرده اند، این خلاصه ابزاری عالی برای مرور سریع نکات مهم و تثبیت آموخته هاست. مرور منظم مطالب به این شکل، به ماندگاری اطلاعات در ذهن کمک می کند و باعث می شود مفاهیم کلیدی از حافظه پاک نشوند. همچنین، می تواند به عنوان ابزاری برای یادآوری ساختار منطقی و ارتباط بین مباحث مختلف کتاب عمل کند.

۴. انسجام بخشی به مباحث

بسیاری از آثار استاد مطهری، از جمله مجموعه آشنایی با قرآن، متن پیاده شده سخنرانی های ایشان در زمان های مختلف هستند. همانطور که خود استاد نیز اشاره کرده اند، سخنرانی ها برای چاپ نیاز به بازنگری و تنظیم مجدد دارند. این خلاصه ها، با یک ساختار منطقی و منسجم، به خواننده کمک می کنند تا مطالب را در قالبی مرتب و منظم درک کند. این انسجام بخشی، به فهم بهتر ارتباط میان بحث ها و عمق تفکر استاد کمک شایانی می کند.

رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای، درباره کار تلخیص آثار شهید مطهری فرمودند: «من کار را ذی قیمت می دانم. … شما که این ها را تلخیص کرده اید و برنامه ریزی شده و شکل داده شده ارائه می دهید، خوب و باارزش است» (۱۴/۶/۱۳۷۹).

۵. تایید و تحسین بزرگان

رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای، خود از حامیان و تشویق کنندگان تلخیص آثار شهید مطهری بوده اند. ایشان در دیداری با اساتید و خلاصه کنندگان آثار مطهری، بر ارزش این کار صحه گذاشته و آن را «ذی قیمت» و «خوب و باارزش» دانسته اند. این تأیید، اعتبار و اهمیت مطالعه خلاصه ها را دوچندان می کند و اطمینان خاطر بیشتری را برای مخاطبان فراهم می آورد. همچنین، این امر نشان دهنده آن است که هدف از تلخیص، صرفاً خلاصه کردن نیست، بلکه ارائه نظام فکری استاد به شکلی فشرده و کارآمد است.

در نهایت، باید تأکید کرد که هرچند خلاصه آشنایی با قرآن جلد دوم ابزاری ارزشمند است، اما هرگز جایگزین مطالعه جامع و عمیق اثر اصلی نخواهد بود. لطافت کلام استاد، عمق مثال ها و استدلال های تفصیلی ایشان تنها در متن کامل کتاب قابل درک است. این خلاصه، دروازه ای است برای ورود به دنیای اندیشه های قرآنی مطهری و تشویقی برای تعمیق بیشتر در معارف الهی.

نتیجه گیری

کتاب آشنایی با قرآن جلد دوم اثر گران سنگ استاد شهید مرتضی مطهری، نه تنها یک تفسیر قرآنی، بلکه تجلی گاه نگاهی عمیق، پویا و کاربردی به کتاب وحی است. این جلد با تمرکز بر تفسیر سوره حمد و بخش های کلیدی سوره بقره، گنجینه ای از معارف الهی و تربیتی را پیش روی خوانندگان می گشاید. روش تفسیری استاد مطهری که با جامعیت، ارتباط با مسائل روز، بیان روان و پرهیز از تعصب همراه است، این اثر را به منبعی بی بدیل برای فهم قرآن در دنیای معاصر تبدیل کرده است.

این خلاصه جامع از آشنایی با قرآن جلد دوم ( نویسنده مرتضی مطهری )، با هدف ارائه یک دید کلی و ساختارمند از مباحث محوری کتاب تهیه شده است. از بررسی عمیق و تاریخی بسم الله الرحمن الرحیم گرفته تا تحلیل دقیق مفاهیم توحید عملی در ایاک نعبد و ایاک نستعین و تبیین گروه های انسانی در سوره بقره، تلاش شد تا جوهر اندیشه قرآنی استاد مطهری به روشنی بیان شود. مطالعه این خلاصه، نه تنها به صرفه جویی در زمان کمک می کند، بلکه به عنوان یک پیش زمینه قدرتمند، خواننده را برای ورود به جهان پربار آثار اصلی استاد مطهری آماده می سازد و برای پژوهشگران و طلاب، منبعی برای مرور و تثبیت مطالب است. اهمیت این رویکرد، با تأیید و تحسین بزرگان دین، از جمله رهبر معظم انقلاب، بیش از پیش آشکار می شود.

امروزه، بیش از هر زمان دیگری نیاز به فهم صحیح و عمیق قرآن کریم در مواجهه با چالش های فکری و فرهنگی احساس می شود. آثار استاد مطهری، از جمله آشنایی با قرآن جلد دوم، نقش حیاتی در پاسخگویی به این نیاز ایفا می کنند. لذا، به تمامی علاقه مندان به معارف قرآنی توصیه می شود که با مطالعه این خلاصه، گام نخست را در مسیر آشنایی و تدبر در کلام الهی بردارند و سپس با رجوع به متن کامل کتاب و دیگر آثار ارزشمند استاد مطهری، بصیرت و فهم قرآنی خود را تعمیق بخشند. این مسیر، راهی روشن به سوی هدایت و کمال است.