خلاصه کتاب مروری جامع و مصور بر بیماری نیوکاسل طیور ( نویسنده Merck Veterinary Manual )

بیماری نیوکاسل یکی از مهلک ترین و پرخسارت ترین بیماری های طیور در سراسر جهان است که می تواند تلفات تا ۱۰۰ درصد در گله ها ایجاد کند. کتاب مروری جامع و مصور بر بیماری نیوکاسل طیور نوشته Merck Veterinary Manual با ترجمه فرشاد اکبرنژاد، منبعی ارزشمند برای درک این بیماری محسوب می شود. این مقاله با هدف ارائه یک خلاصه جامع و کاربردی از مهم ترین نکات و سرفصل های کلیدی این کتاب تدوین شده است. مطالعه این خلاصه به دانشجویان دامپزشکی، دامپزشکان، مرغداران و پژوهشگران کمک می کند تا درک عمیق و کاربردی از جنبه های مختلف بیماری نیوکاسل، شامل تاریخچه، اهمیت، علائم بالینی، ضایعات پاتولوژیک، تشخیص، و راهکارهای پیشگیری و کنترل آن پیدا کنند. با توجه به ماهیت مصور کتاب اصلی، در این خلاصه نیز بر نقش حیاتی تصاویر در فهم علائم و ضایعات بیماری تأکید می شود تا درک مفاهیم پیچیده برای مخاطب تسهیل گردد.

مروری بر بیماری نیوکاسل – تعاریف، تاریخچه و اهمیت

بیماری نیوکاسل (Newcastle Disease – ND)، یک بیماری ویروسی حاد و بسیار واگیردار در پرندگان است که توسط پارامیکسوویروس پرندگان سروتیپ ۱ (APMV-1) ایجاد می شود. این بیماری به دلیل وسعت همه گیری و تلفات اقتصادی عظیمی که به صنعت طیور وارد می کند، همواره به عنوان یکی از چالش های اصلی و بزرگ در بهداشت دامپزشکی جهانی مطرح بوده است. شناخت دقیق ابعاد این بیماری برای هر فرد فعال در حوزه طیور ضروری است.

اهمیت بیماری نیوکاسل

بیماری نیوکاسل در سطح جهانی به عنوان یکی از مخرب ترین بیماری های پرندگان اهلی شناخته می شود و می تواند خسارات مالی جبران ناپذیری را به مزارع پرورش طیور وارد آورد. میزان تلفات در سویه های بسیار بیماری زا (ولوژنیک) ممکن است به ۱۰۰ درصد نیز برسد که این خود نشان دهنده قدرت تخریب بالای ویروس است. تأثیرات اقتصادی نیوکاسل تنها به مرگ و میر پرندگان محدود نمی شود، بلکه شامل کاهش شدید تولید تخم مرغ، افت کیفیت محصولات طیور، هزینه های سنگین واکسیناسیون و اقدامات کنترلی، و محدودیت های تجاری و صادراتی نیز می گردد. کشورهای درگیر با این بیماری متحمل ضررهای میلیاردی می شوند و این امر لزوم پایش و کنترل مستمر را دوچندان می سازد.

بیماری نیوکاسل به عنوان یکی از مهم ترین چالش های صنعت طیور جهانی، نه تنها سلامت گله ها را به خطر می اندازد، بلکه به طور مستقیم بر پایداری اقتصادی مزارع و امنیت غذایی جامعه تأثیرگذار است.

تاریخچه و همه گیری جهانی

اولین گزارش های رسمی از بیماری نیوکاسل به سال 1926 بازمی گردد؛ زمانی که این بیماری در شهرهای ساحلی اندونزی (جاوای غربی) و نیوکاسل انگلستان به طور همزمان شناسایی شد. با وجود تلاش های اولیه برای مهار، این ویروس توانست در مدت زمانی کمتر از ده سال، به سرعت در بسیاری از کشورهای جهان گسترش یابد. ایالات متحده نیز در دهه های مختلف با شیوع های مکرر و گسترده مواجه بود که منجر به تلفات سنگین و هزینه های میلیونی برای ریشه کنی شد. به عنوان مثال، شیوع های ولوژنیک در سال های ۱۹۴۱، ۱۹۴۶ و ۱۹۵۱ و مجدداً در دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، هر بار با صرف هزینه های گزافی (مانند ۵۲ میلیون دلار در یکی از دوره های ریشه کنی) مهار شد. غالباً، ورود سویه های بیماری زا به کشورها از طریق پرندگان زینتی وارداتی، خروس های جنگی و پرندگان مهاجر یا با ورود غیرقانونی صورت می گیرد که نشان دهنده اهمیت کنترل شدید مرزها و قرنطینه است.

گونه های درگیر و حساسیت آن ها

در حالی که مرغ و بوقلمون به عنوان اصلی ترین میزبان های این ویروس شناخته می شوند و بیشترین آسیب را متحمل می شوند، طیف وسیعی از پرندگان دیگر نیز می توانند به بیماری نیوکاسل مبتلا شوند یا به عنوان ناقل عمل کنند. این پرندگان شامل انواع پرندگان زینتی، پرندگان وحشی، پرندگان شکاری و حتی برخی از پستانداران (به ندرت) می باشند. حساسیت پرندگان به سویه های مختلف ویروس نیوکاسل متفاوت است. برخی گونه ها ممکن است علائم خفیفی نشان دهند یا حتی بدون علامت باشند، اما همچنان ویروس را دفع کرده و به گسترش بیماری کمک کنند. این تنوع در حساسیت گونه ها، مدیریت و کنترل بیماری را پیچیده تر می سازد.

شناخت عامل بیماری، دوره کمون و علائم بالینی

درک دقیق عامل بیماری زا، زمان بندی ظهور علائم و نوع نشانه های بالینی، سنگ بنای تشخیص و مدیریت مؤثر بیماری نیوکاسل است. این بخش به بررسی جزئیات عامل ویروسی، مدت زمان پنهان بیماری و علائم مشهود در پرندگان آلوده می پردازد.

عامل بیماری و ویژگی های ویروس

عامل بیماری نیوکاسل، ویروس پارامیکسوویروس پرندگان سروتیپ ۱ است که متعلق به خانواده Paramyxoviridae و جنس Avulavirus می باشد. این ویروس دارای ژنوم RNA تک رشته ای با قطبیت منفی است و از ویروس های پوشش دار محسوب می شود. مهم ترین ویژگی ویروس نیوکاسل، تنوع بالای آن در پاتوژنیسیته یا حدت بیماری زایی است. بر این اساس، سویه های ویروس به سه پاتوتیپ اصلی تقسیم می شوند:

• لنتوژنیک (Lentogenic): سویه های با حدت پایین که معمولاً بیماری خفیف یا تحت بالینی ایجاد می کنند و با تلفات اندک یا بدون تلفات همراه هستند. این سویه ها اغلب در واکسن های زنده استفاده می شوند.
• مزوژنیک (Mesogenic): سویه های با حدت متوسط که بیماری با علائم تنفسی و عصبی متوسط ایجاد کرده و تلفات در آن ها متغیر است، اما می تواند قابل توجه باشد.
• ولوژنیک (Velogenic): سویه های با حدت بالا و بسیار بیماری زا که منجر به اشکال شدید بیماری با تلفات بسیار بالا، گاهی تا ۱۰۰ درصد، می شوند. این سویه ها خود به دو دسته نوروتروپیک (عصبی) و ویستروتروپیک (احشایی) تقسیم می شوند.

تشخیص و تفکیک این پاتوتیپ ها برای تعیین استراتژی های کنترلی و درمانی بسیار حیاتی است.

دوره کمون بیماری

دوره کمون به فاصله زمانی بین ورود ویروس به بدن پرنده و ظهور اولین علائم بالینی گفته می شود. در بیماری نیوکاسل، میانگین دوره کمون معمولاً بین 2 تا 6 روز است، اما این مدت زمان می تواند بسته به عوامل مختلفی متغیر باشد. این عوامل عبارت اند از:

• سویه ویروس: سویه های ولوژنیک معمولاً دوره کمون کوتاه تری دارند.
• راه ورود ویروس: استنشاق ویروس ممکن است علائم را سریع تر آشکار کند.
• سن پرنده: پرندگان جوان تر ممکن است علائم را سریع تر نشان دهند.
• وضعیت ایمنی پرنده: پرندگان با سیستم ایمنی ضعیف یا دارای ایمنی ناقص، سریع تر درگیر بیماری می شوند.
• دوز ویروس: دوز بالای ویروس در مواجهه اولیه، دوره کمون را کوتاه تر می کند.

آگاهی از دوره کمون برای برنامه ریزی اقدامات قرنطینه و کنترل شیوع بسیار مهم است.

علائم بالینی بیماری نیوکاسل در طیور

علائم بالینی بیماری نیوکاسل بسیار متنوع بوده و به سویه ویروس، سن پرنده، وضعیت ایمنی و عوامل محیطی بستگی دارد. با این حال، می توان آن ها را در چهار دسته اصلی تنفسی، گوارشی، عصبی و کاهش تولید طبقه بندی کرد:

علائم تنفسی

• سرفه و عطسه مکرر
• خرخر و رال های تنفسی (صداهای غیرطبیعی در هنگام تنفس)
• تنگی نفس (دیسپنه)
• ترشحات بینی و چشم (آبریزش)
• سینوزیت و تورم صورت

علائم گوارشی

• اسهال شدید آبکی و سبز رنگ (به دلیل دفع ویروس و آسیب به روده)
• بی اشتهایی شدید و کاهش مصرف دان
• تشنگی بیش از حد

علائم عصبی

• لرزش سر و گردن
• فلجی جزئی یا کامل بال و پا (عدم توانایی در راه رفتن یا ایستادن)
• تورتی کولیس (Torticollis): کج شدن و چرخش غیرعادی گردن به یک سمت (یکی از علائم بارز)
• حرکات چرخشی (سیرکلینگ) و از دست دادن تعادل
• عدم هماهنگی در حرکت و فلجی کامل

کاهش تولید و علائم عمومی

• افت ناگهانی و شدید تولید تخم مرغ در مرغان تخم گذار (گاهی تا ۱۰۰ درصد)
• تولید تخم مرغ با کیفیت پایین (پوسته نازک، بی رنگ، تغییر شکل یافته)
• بی حالی شدید و افسردگی
• ژولیدگی پرها و ظاهری آشفته
• افزایش ناگهانی مرگ و میر

در سویه های ولوژنیک، علائم عصبی و گوارشی معمولاً بارزتر هستند، در حالی که سویه های مزوژنیک ممکن است بیشتر با علائم تنفسی و افت تولید همراه باشند. سویه های لنتوژنیک اغلب تنها علائم تنفسی خفیف یا بدون علامت هستند.

ضایعات پس از مرگ، تشخیص و آزمایشات تخصصی

شناسایی ضایعات پاتولوژیک پس از مرگ و انجام آزمایشات تشخیصی دقیق، ستون فقرات تأیید و کنترل بیماری نیوکاسل است. این مراحل به تفکیک بیماری از سایر بیماری ها و اتخاذ سریع اقدامات درمانی و پیشگیرانه کمک شایانی می کند.

ضایعات پس از مرگ (کالبدگشایی)

ضایعات قابل مشاهده در کالبدگشایی پرندگان تلف شده از بیماری نیوکاسل، اطلاعات بسیار مهمی را برای تشخیص اولیه فراهم می آورد. این ضایعات بسته به سویه ویروس و مدت زمان بیماری می توانند متفاوت باشند:

ضایعات تنفسی

• ادم (تورم) و احتقان (پرخونی) در نای، ریه ها و کیسه های هوایی.
• خونریزی های نقطه ای (پتشی) در مخاط نای.
• التهاب شدید در نای و برونش ها.

ضایعات گوارشی

• خونریزی و زخم در پروونتریکولوس (معده غده ای): این ضایعه یکی از مشخصه های بارز نیوکاسل ولوژنیک است.
• خونریزی و نکروز (مرگ بافتی) در پلاک های پایر (مجموعه های لنفاوی) و سکوم (روده کور).
• التهاب شدید روده (انترو-کولیت).

ضایعات سیستم لنفاوی

• آتروفی (کوچک شدن) بورس فابریسیوس و تیموس، که نشان دهنده سرکوب سیستم ایمنی است.

ضایعات عصبی

• در برخی موارد، ممکن است تورم و احتقان مغز مشاهده شود، به خصوص در سویه های نوروتروپیک.

شناخت این ضایعات ماکروسکوپی به دامپزشکان اجازه می دهد تا در تشخیص اولیه، بیماری نیوکاسل را از سایر بیماری های مشابه مانند آنفولانزای پرندگان یا برونشیت عفونی افتراق دهند.

تشخیص تفریقی

بسیاری از بیماری های ویروسی و باکتریایی دیگر در طیور می توانند علائم بالینی و ضایعات کالبدگشایی مشابهی با بیماری نیوکاسل ایجاد کنند. بنابراین، تشخیص تفریقی دقیق برای جلوگیری از تشخیص اشتباه و اتخاذ پروتکل درمانی نادرست ضروری است. مهم ترین بیماری هایی که باید از نیوکاسل افتراق داده شوند عبارت اند از:

• آنفولانزای پرندگان (Avian Influenza)
• برونشیت عفونی (Infectious Bronchitis)
• لارنگوتراکئیت عفونی (Infectious Laryngotracheitis – ILT)
• گامبورو (Infectious Bursal Disease – IBD)
• مایکوپلاسموز (Mycoplasmosis)
• کوریزای عفونی (Infectious Coryza)
• بیماری های ناشی از باکتری Escherichia coli (E. coli)

تشخیص دقیق نیازمند تلفیق مشاهدات بالینی، ضایعات پاتولوژیک و تأیید آزمایشگاهی است.

آزمایشات تشخیصی

تأیید قطعی بیماری نیوکاسل و تعیین سویه ویروس، تنها از طریق آزمایشات تخصصی امکان پذیر است. این آزمایشات شامل جمع آوری صحیح نمونه ها و استفاده از روش های آزمایشگاهی پیشرفته می شود.

جمع آوری نمونه ها

انتخاب و جمع آوری صحیح نمونه برای موفقیت آزمایشات تشخیصی حیاتی است. نمونه های رایج شامل:

• سواب حلقی-نایی و سواب کلواک: برای جداسازی ویروس.
• مدفوع: برای تشخیص ویروس در محیط.
• سرم خون: برای سنجش آنتی بادی.
• بافت ها: مغز، طحال، ریه، کلیه، روده و پروونتریکولوس از پرندگان تلف شده یا بیمار شدید، برای جداسازی ویروس و بررسی های هیستوپاتولوژیک.

نمونه ها باید در شرایط مناسب (معمولاً در محیط انتقال ویروس و خنک) جمع آوری و سریعاً به آزمایشگاه ارسال شوند.

جداسازی و شناسایی ویروس

• کشت ویروس در تخم مرغ جنین دار: روش استاندارد طلایی برای جداسازی ویروس نیوکاسل. ویروس در مایع آلانتوئیک تخم مرغ رشد می کند.
• آزمایش هماگلوتیناسیون (HA): برای تشخیص حضور ویروس در مایع آلانتوئیک با توانایی اتصال به گلبول های قرمز.
• آزمایش ممانعت از هماگلوتیناسیون (HI): برای تیپ بندی سویه ها و همچنین سنجش تیتر آنتی بادی علیه ویروس نیوکاسل در سرم.

روش های مولکولی

• RT-PCR (Reverse Transcription Polymerase Chain Reaction): روشی سریع و بسیار حساس برای تشخیص ژنوم ویروس نیوکاسل در نمونه های بالینی. این روش می تواند در عرض چند ساعت نتایج را ارائه دهد و برای تعیین پاتوتیپ ویروس نیز به کار می رود.
• Real-time RT-PCR: نسخه ای پیشرفته تر که امکان سنجش کمی ویروس و نتایج سریع تر را فراهم می کند.

روش های سرولوژیکی

• ELISA (Enzyme-Linked Immunosorbent Assay): برای سنجش تیتر آنتی بادی علیه ویروس نیوکاسل در سرم خون. این روش برای ارزیابی وضعیت ایمنی گله پس از واکسیناسیون یا تشخیص مواجهه قبلی با ویروس استفاده می شود.
• HI (Hemagglutination Inhibition): علاوه بر تیپ بندی ویروس، برای سنجش تیتر آنتی بادی نیز کاربرد دارد و به طور گسترده برای ارزیابی پاسخ ایمنی به واکسیناسیون استفاده می شود.

پیشگیری، کنترل و بهداشت عمومی

مدیریت بیماری نیوکاسل نیازمند یک رویکرد جامع و چندوجهی است که شامل واکسیناسیون، امنیت زیستی قوی و اقدامات کنترلی سریع در زمان شیوع می شود. همچنین، آگاهی از ابعاد بهداشت عمومی این بیماری برای حفظ سلامت انسان ها حائز اهمیت است.

واگیری و مرگ و میر

شدت واگیری و نرخ مرگ و میر ناشی از بیماری نیوکاسل به عوامل متعددی بستگی دارد که در هنگام شیوع بیماری باید مورد توجه قرار گیرند. این عوامل شامل سویه ویروس (سویه های ولوژنیک نرخ مرگ و میر بالاتری دارند)، سن پرنده (جوجه ها و پرندگان جوان تر معمولاً حساس تر هستند و تلفات بیشتری را تجربه می کنند)، وضعیت ایمنی گله (پرندگانی که به خوبی واکسینه شده اند یا ایمنی مادری کافی دارند، مقاومت بیشتری نشان می دهند)، و استرس های محیطی (مانند تراکم بالا، تهویه نامناسب، تغذیه نامتعادل یا همزمانی با سایر بیماری ها) می باشند. وجود عوامل استرس زا می تواند سیستم ایمنی پرنده را تضعیف کرده و بیماری را تشدید کند.

اصول پیشگیری از بیماری نیوکاسل

پیشگیری مؤثر از بیماری نیوکاسل بر دو ستون اصلی استوار است: واکسیناسیون و امنیت زیستی (بیوسکیوریتی).

واکسیناسیون

واکسیناسیون، ابزاری حیاتی برای ایجاد ایمنی در گله و کاهش شدت بیماری و تلفات است. دو نوع اصلی واکسن نیوکاسل وجود دارد:

1. واکسن های زنده تخفیف حدت یافته: این واکسن ها حاوی سویه های لنتوژنیک ویروس (مانند سویه های B1 یا لاسوتا) هستند که باعث ایجاد ایمنی سریع و قوی در دستگاه تنفسی می شوند. مزیت اصلی آن ها ایجاد ایمنی سلولی و موضعی است، اما ممکن است در پرندگان حساس یا دچار استرس، علائم تنفسی خفیف ایجاد کنند. این واکسن ها به روش های اسپری، قطره چشمی/بینی یا از طریق آب آشامیدنی تجویز می شوند.
2. واکسن های کشته (غیرفعال): این واکسن ها حاوی ویروس کشته شده نیوکاسل هستند که معمولاً به صورت تزریقی (زیر جلدی یا داخل عضلانی) تجویز می شوند. مزیت آن ها عدم ایجاد علائم بالینی و ایمنی پایدارتر است، به خصوص در گله های مادر و تخم گذار که به آنتی بادی مادری برای انتقال به جوجه ها نیاز دارند. با این حال، ایمنی آن ها دیرتر ایجاد می شود و معمولاً به دوزهای یادآور نیاز دارند.

برنامه های واکسیناسیون باید بر اساس نوع گله (گوشتی، تخم گذار، مادر)، فشار عفونت در منطقه و سویه های غالب ویروس طراحی شوند. نکات کلیدی در نگهداری، آماده سازی و تجویز واکسن شامل رعایت زنجیره سرد، استفاده از آب آشامیدنی فاقد کلر برای واکسن های زنده و اطمینان از مصرف یکنواخت واکسن توسط تمامی پرندگان است.

امنیت زیستی (Biosecurity) جامع

امنیت زیستی، مجموعه اقداماتی است که برای جلوگیری از ورود عوامل بیماری زا به فارم و گسترش آن ها در داخل فارم انجام می شود. این اقدامات شامل موارد زیر است:

• قرنطینه: اعمال محدودیت های شدید بر تردد افراد، وسایل نقلیه و پرندگان جدید. هر پرنده ورودی جدید باید برای مدت مشخصی قرنطینه شده و از نظر سلامتی پایش شود.
• ضدعفونی و پاکسازی: پروتکل های دقیق برای پاکسازی و ضدعفونی سالن ها، تجهیزات، آب خوری ها و دان خوری ها در فواصل منظم و به خصوص بین هر دوره پرورش. استفاده از مواد ضدعفونی کننده مؤثر و مجاز.
• کنترل آفات و جوندگان: موش ها، پرندگان وحشی، حشرات و سایر آفات می توانند به عنوان ناقل مکانیکی ویروس عمل کنند، بنابراین کنترل آن ها ضروری است.
• مدیریت صحیح ورود جوجه ها و جداسازی گله ها: جوجه ها باید از منابع معتبر و عاری از بیماری تهیه شوند و اصل تماماً پر و تماماً خالی (All-in/All-out) در سالن ها رعایت شود. جداسازی گله های مختلف سنی و عدم تماس مستقیم آن ها نیز حیاتی است.
• بهداشت فردی: استفاده از لباس کار، چکمه و تجهیزات اختصاصی برای هر سالن و ضدعفونی آن ها.

اقدامات کنترلی در زمان شیوع بیماری

در صورت وقوع شیوع بیماری نیوکاسل، اقدامات سریع و قاطع برای کنترل و جلوگیری از گسترش بیشتر ضروری است:

1. تشخیص زودهنگام: مشاهده علائم مشکوک و تأیید سریع آن توسط آزمایشگاه.
2. جداسازی پرندگان بیمار: جداسازی فوری پرندگان بیمار از گله سالم برای کاهش انتقال ویروس.
3. افزایش شدید اقدامات امنیت زیستی: تشدید پروتکل های ضدعفونی، کنترل تردد و بهداشت فردی در فارم.
4. ملاحظات مربوط به معدوم سازی: در سویه های ولوژنیک و با هدف ریشه کنی، ممکن است معدوم سازی گله های آلوده به عنوان یک گزینه مطرح شود. مدیریت صحیح لاشه و دفع بهداشتی آن برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست و گسترش بیشتر بیماری حیاتی است.
5. بررسی منبع عفونت: شناسایی منبع و مسیر ورود ویروس به فارم برای جلوگیری از تکرار شیوع.

بهداشت عمومی

بیماری نیوکاسل به عنوان یک بیماری زئونوز (قابل انتقال بین حیوان و انسان) طبقه بندی می شود، اما اهمیت بالینی آن برای سلامت عمومی انسان جدی نیست. در موارد نادر، افرادی که تماس نزدیک و مکرر با پرندگان آلوده دارند، ممکن است دچار ورم ملتحمه (چشم صورتی) شوند. این علائم معمولاً خفیف، خود محدود شونده و بدون نیاز به درمان خاصی برطرف می شوند. موارد جدی تر در انسان بسیار نادر است و خطری برای سلامت عمومی جامعه محسوب نمی شود. با این حال، رعایت اصول بهداشتی در کار با پرندگان بیمار و لاشه ها همچنان توصیه می شود. نقش حیاتی دامپزشکان و مرغداران در کنترل و پیشگیری از این بیماری، نه تنها برای حفظ سلامت طیور و جلوگیری از ضررهای اقتصادی گسترده است، بلکه به صورت غیرمستقیم به حفظ بهداشت عمومی و امنیت غذایی نیز کمک می کند.

نتیجه گیری

بیماری نیوکاسل طیور، با توجه به توانایی بالای خود در ایجاد تلفات گسترده و خسارات اقتصادی سنگین، همواره یکی از مهم ترین چالش های پیش روی صنعت جهانی طیور باقی مانده است. شناخت دقیق ابعاد این بیماری، از تاریخچه و عامل بیماری زا گرفته تا علائم بالینی، ضایعات پاتولوژیک و روش های تشخیصی، برای مدیریت اثربخش آن ضروری است. همان طور که در این خلاصه جامع بررسی شد، مبارزه با نیوکاسل نیازمند رویکردی چندوجهی است که شامل یک برنامه واکسیناسیون مؤثر و به روز، اعمال دقیق اصول امنیت زیستی جامع و قابلیت تشخیص زودهنگام و دقیق شیوع بیماری می شود. این رویکرد یکپارچه، تنها راهکار عملی برای حفاظت از سلامت گله ها و پایداری اقتصادی مزارع پرورش طیور است.

این مقاله تلاشی برای ارائه خلاصه ای کاربردی از نکات کلیدی کتاب مروری جامع و مصور بر بیماری نیوکاسل طیور بود. با این حال، برای کسب دانش عمیق تر، جزئیات بیشتر و بهره مندی کامل از تصاویر و نمودارهای کاربردی، مطالعه نسخه کامل کتاب اکیداً توصیه می شود. همچنین، مشاوره مستمر با دامپزشکان متخصص و بهره گیری از دانش روزآمد آن ها برای مدیریت و کنترل بیماری در فارم های طیور، امری اجتناب ناپذیر است.

منبع

• کتاب: مروری جامع و مصور بر بیماری نیوکاسل طیور
• نویسنده: Merck Veterinary Manual
• مترجم: فرشاد اکبرنژاد
• سال انتشار: ۱۳٩٢