استان همدان

استان همدان در غرب ایران، با پیشینه ای چند هزار ساله، به عنوان «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» شناخته می شود. این استان، با موقعیت جغرافیایی استراتژیک، گنجینه ای از آثار باستانی، طبیعت بکر، و فرهنگ غنی را در خود جای داده که آن را به یکی از مهم ترین مراکز تاریخی، فرهنگی و اقتصادی کشور تبدیل کرده است.

همدان، نگین درخشان فلات ایران، از دیرباز مهد تمدن ها و نقطه تلاقی فرهنگ های مختلف بوده است. این سرزمین کوهستانی با آب و هوایی دلپذیر، شاهد ظهور و سقوط امپراتوری ها، زادگاه اندیشمندان و عارفان بزرگ و سرشار از پتانسیل های طبیعی و انسانی است. از تپه های باستانی هگمتانه که روایتگر شکوه مادها و هخامنشیان هستند تا آرامگاه بوعلی سینا که نماد علم و دانش است، هر گوشه از این استان داستانی برای گفتن دارد. این مقاله به تفصیل ابعاد مختلف استان همدان، شامل موقعیت جغرافیایی، تقسیمات کشوری، ویژگی های جمعیتی، فرهنگ و زبان، جغرافیای طبیعی، تاریخ کهن، اقتصاد، زیرساخت ها، آموزش، ورزش، و جاذبه های گردشگری را بررسی خواهد کرد تا راهنمایی جامع برای علاقه مندان به این خطه فراهم آورد.

۱. کلیات و معرفی استان همدان

استان همدان، یکی از استان های مهم در غرب کشور، نه تنها از نظر موقعیت جغرافیایی، بلکه از منظر تاریخی و فرهنگی نیز جایگاه ویژه ای دارد. این استان با سابقه ای دیرینه، در طول تاریخ، همواره نقشی محوری در تحولات ایران ایفا کرده است.

۱.۱. موقعیت جغرافیایی و مرزها

استان همدان در مرکز فلات ایران، در ناحیه غربی کشور واقع شده است. این استان از شمال به استان های زنجان و قزوین، از جنوب به استان لرستان، از شرق به استان مرکزی و از غرب به استان های کردستان و کرمانشاه محدود می شود. وسعت تقریبی استان همدان حدود ۲۰,۱۷۳ کیلومتر مربع است که تقریباً ۱.۲ درصد از مساحت کل کشور را در بر می گیرد. قرار گرفتن این استان در مسیرهای ارتباطی مهم غرب کشور، به آن یک اهمیت ژئوپلیتیکی و استراتژیک بخشیده است و همواره به عنوان یک گذرگاه حیاتی بین مناطق مختلف ایران عمل کرده است. عرض جغرافیایی این استان بین ۳۳ درجه و ۵۹ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۴۸ دقیقه شمالی و طول شرقی آن بین ۴۷ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۳۶ دقیقه شرقی قرار دارد که موقعیت کوهستانی و سردسیر آن را توجیه می کند.

۱.۲. تقسیمات کشوری و شهرستان ها

مرکز استان همدان، شهر باستانی همدان است. این استان در سال ۱۳۵۲ از فرمانداری کل به استان ارتقا یافت. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، استان همدان دارای ۱۰ شهرستان، ۲۵ بخش، ۳۰ شهر، ۷۳ دهستان و ۱۲۱۰ روستا است. شهرستان های این استان عبارتند از:

• همدان
• ملایر
• نهاوند
• تویسرکان
• اسدآباد
• کبودرآهنگ
• رزن
• بهار
• فامنین
• درگزین

هر یک از این شهرستان ها دارای ویژگی های منحصر به فرد فرهنگی، طبیعی و اقتصادی هستند که به تنوع و غنای استان می افزایند. شهر همدان به دلیل مرکزیت اداری و سیاسی، و همچنین جاذبه های تاریخی و علمی، پرجمعیت ترین شهرستان استان محسوب می شود.

۱.۳. جمعیت شناسی و ویژگی های انسانی

جمعیت استان همدان بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، ۱,۷۵۸,۲۶۸ نفر بوده که این استان را از نظر جمعیت، در رتبه چهاردهم کشور قرار می دهد. تراکم نسبی جمعیت در استان ۸۸ نفر در کیلومتر مربع است که آن را در ردیف یکی از پرتراکم ترین استان ها قرار داده است. شهرستان همدان با تراکم جمعیتی بالا (حدود ۲۱۰ نفر در کیلومتر مربع) پرتراکم ترین شهرستان استان است که دلیل آن را می توان به مرکزیت اداری و سیاسی، مهاجرپذیری، و وجود مراکز علمی و فرصت های شغلی بهتر نسبت داد.

استان همدان به دلیل برخورداری از آب و هوای معتدل، زمین های هموار و حاصل خیز، کوهپایه ها و زیرساخت های مناسب بهداشت و درمان، تراکم جمعیتی بالایی دارد.

روندهای جمعیتی استان نشان می دهد که به جز شهرستان همدان که رشد جمعیت مثبت داشته، در برخی دیگر از شهرستان ها، رشد جمعیت در دهه های اخیر منفی بوده است که عمدتاً به دلیل مهاجرت از روستا به شهر و مهاجرفرستی استان به سایر نقاط کشور است. عواملی چون بیکاری، کمبود فرصت های شغلی و امکانات در مناطق روستایی از دلایل اصلی این مهاجرت ها هستند. با این وجود، نرخ موالید در استان بالا بوده است.

۱.۴. اقوام، زبان و گویش ها

استان همدان به دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی خود، میزبان اقوام و زبان های مختلفی است که به غنای فرهنگی آن می افزایند. زبان فارسی به عنوان زبان اصلی و میانجی در کل استان رواج دارد. در مرکز استان، شهر همدان، مردم با گویش همدانی صحبت می کنند که پیوندی نزدیک با پارسی میانه (پهلوی) دارد و برخی کارشناسان آن را بازمانده این زبان کهن می دانند.

• فارسی زبانان: اغلب در شهر همدان، اسدآباد و روستاهای اطراف سکونت دارند.
• ترک زبانان: بیشتر در نیمه شمالی استان، شامل شهرستان های رزن، کبودرآهنگ، درگزین، بهار، فامنین و بخش هایی از شهرستان همدان (مانند شهر جورقان) ساکن هستند و به گویش های ترکی آذربایجانی صحبت می کنند.
• لرها: عمده جمعیت شهرستان های جنوبی استان از قبیل نهاوند، ملایر و تویسرکان را تشکیل می دهند. گویش های لری رایج در این مناطق شامل لری فیلی، تویسرکانی، نهاوندی و آورزمانی است که نزدیکی زیادی با گویش های لری استان لرستان دارد. گویش لری نهاوندی به دلیل قدمت و دیرینگی، در سال ۱۳۹۶ به ثبت ملی رسیده است.
• کردها: به جهت همجواری با استان های کردنشین، بیشتر در شهرستان اسدآباد ساکن هستند.
• اقلیت ها: جوامع کوچکی از ارمنی ها و عبری زبانان نیز در استان زندگی می کنند.

۱.۵. دین و مذهب

اکثریت قریب به اتفاق مردم استان همدان مسلمان و پیرو مذهب شیعه دوازده امامی هستند. علاوه بر اکثریت شیعه، اقلیت هایی از اهل سنت، یارسان (اهل حق)، مسیحی، یهودی و بهایی نیز در نقاطی از استان زندگی می کنند. حضور تاریخی جامعه یهودیان در شهر همدان، با وجود آرامگاه یا بقعه استر و مردخای، که یکی از مهم ترین زیارتگاه های یهودیان ایران است، تداوم یافته و نشان از همزیستی فرهنگی دیرینه در این منطقه دارد. کلیساهایی مانند کلیسای آنجلی، مریم مقدس و گریگوری استپان نیز یادگارهایی از حضور مسیحیان در همدان هستند.

۱.۶. عشایر استان همدان

عشایر بخش مهمی از بافت اجتماعی و اقتصادی استان همدان را تشکیل می دهند. بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۷، جمعیت عشایر ییلاقی استان ۱۱,۵۰۰ نفر (حدود ۳,۰۰۰ خانوار) و جمعیت قشلاقی ساکن در استان ۹,۸۸۱ نفر (حدود ۱,۸۶۷ خانوار) بوده است. عشایر حدود ۱ درصد از جمعیت استان را تشکیل می دهند و ۹۵,۰۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی استان در اختیار آن ها قرار دارد. همچنین ۶۰.۵ درصد از عشایر استان باسواد هستند.

ایل ها و طوایف اصلی عشایری در استان شامل لرزیار، ترکاشوند، حسنوند، خزایی (لر) و جمور، شاهسون ها، بغدادی (کرد و ترک)، و طایفه های یارمطاقلو، ظهرابی، نیازی، ملیجانی، مرشدی، رحمتی، سلیمانی، نظری، میرزاجان و ولیزاده هستند. طایفه شاهسون با ۲۱۴ خانوار و طایفه مگسه با ۱۴۲ خانوار از بزرگ ترین طوایف عشایری ساکن در این استان محسوب می شوند. شهرستان های همدان، اسدآباد، بهار، تویسرکان، ملایر و نهاوند از مهم ترین سکونتگاه های عشایری در استان به شمار می روند.

۲. جغرافیای طبیعی و محیط زیست

استان همدان با قرار گرفتن در منطقه ای کوهستانی و مرتفع، از جغرافیای طبیعی متنوع و آب و هوایی خاص برخوردار است که تأثیر بسزایی بر زندگی و فعالیت های مردم این دیار دارد.

۲.۱. آب و هوا و اقلیم

اقلیم استان همدان تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، موقعیت و امتداد رشته کوه ها و فاصله از دریا قرار دارد. به طور کلی، استان همدان دارای آب و هوای سرد کوهستانی است. زمستان ها سرد، پربرف و بارانی و تابستان ها معتدل است. میانگین دمای سالانه شهر همدان حدود ۱۱.۳ درجه سانتی گراد و میزان بارش سالانه آن به طور متوسط ۳۱۷.۷ میلی متر ثبت شده است. دمای هوا در زمستان ها می تواند تا ۳۰ درجه زیر صفر نیز کاهش یابد. توده های هوایی که بر استان تأثیر می گذارند شامل سیستم های مدیترانه ای و سیبریایی هستند که هر یک فصول مختلفی را تحت تأثیر قرار می دهند.

۲.۲. ناهمواری ها و عوارض زمین

استان همدان به دلیل قرار گرفتن در منطقه زاگرس، از ناهمواری های فراوانی برخوردار است. ارتفاعات اصلی استان بیشتر در جهت شمال غربی-جنوب شرقی کشیده شده اند. کوه الوند با ارتفاع ۳,۵۷۴ متر از سطح دریا، بلندترین قله استان است که بین تویسرکان و همدان قرار دارد و نماد طبیعی شهر همدان محسوب می شود. از دیگر کوه های مهم می توان به کوه وفس در شرق همدان و سلسله جبال خرقان در شمال شرقی اشاره کرد که مرز طبیعی بین همدان و قزوین را تشکیل می دهد.

دشت های استان به دو دسته تراکمی (مانند دشت وسیع اسدآباد که از انباشت آبرفت ها به وجود آمده) و فرسایشی (ناشی از تخریب و جابجایی مواد کوه ها) تقسیم می شوند. در ارتفاعات الوند، دشت های کوچک کوهستانی و چمن زار مانند میدان میشان، تخت نادر، چمن شاه نظر و تخت رستم قرار دارند که محلی برای استراحت کوهنوردان و تفرجگاه های طبیعی هستند. از دیدگاه لرزه زمین ساخت، همدان در ایالت لرزه زمین ساخت ایران مرکزی قرار دارد و اگرچه نسبتاً آرام است، اما جنوب و جنوب غربی آن فعالیت لرزه ای بیشتری از خود نشان می دهد.

۲.۳. رودخانه ها و منابع آبی

رودخانه های استان همدان که از چشمه سارها و کوه های استان سرچشمه می گیرند، در فصول پربارش پرآب هستند اما به جز رود گاماسیاب در نهاوند و سیمینه رود، بسیاری از آن ها در تابستان به دلیل افزایش دما و کاهش بارش خشک می شوند یا سطح آب دهی شان به حداقل می رسد. از مهم ترین رودهای استان می توان به قره چای، تلوار، سیمینه رود، خاکو، دره مرادبیگ، عباس آباد، گردنه اسدآباد، همه کسی و ارزانفود اشاره کرد. تأمین آب شرب شهر همدان عمدتاً از طریق سدهای موجود صورت می گیرد.

۲.۴. پوشش گیاهی و مراتع

با وجود بارندگی سالانه ۳۴۳ میلی متری، در استان همدان بیابان وجود ندارد و در مناطق پرباران، خاک حاصلخیز مشاهده می شود. پوشش گیاهی جنگلی در استان محدود و پراکنده است. تنها جنگل طبیعی استان همدان، جنگل گیان نهاوند است که به عنوان یکی از مناطق حفاظت شده جنگلی شناخته می شود. این جنگل ها شامل گونه های درختی مانند بلوط، کیکم (افرا جنگلی)، داغداغان، گلابی وحشی و زبان گنجشک و درختچه هایی چون بادام کوهی، ارژن و سماق هستند.

مراتع استان همدان حدود ۹۰۰ هزار هکتار وسعت دارند که ۴۶.۵ درصد مساحت استان را شامل می شوند. این مراتع از تنوع گیاهی بالایی برخوردارند و نقش مهمی در تأمین غذای دام و دامپروری استان ایفا می کنند. همچنین گیاهان دارویی و خوراکی کوهی مانند شنگ، بنفشه، گزنه، بابونه، غازیاغی، گیلاخه، کنگر و ریواس در دامنه های الوند و سایر کوه ها می رویند. برداشت بی رویه و غیراصولی این گیاهان توسط برخی سودجویان، یکی از چالش های اصلی محیط زیست استان محسوب می شود که به تخریب عرصه های زیستی منجر شده است.

۲.۵. حیات جانوری و مناطق حفاظت شده

موقعیت جغرافیایی و شرایط آب و هوایی مناسب استان همدان، از دیرباز بستری برای زیست انواع حیات جانوری بوده است. این استان زیستگاه بیش از ۲۱ گونه پستاندار، ۱۵۱ گونه پرنده، ۱۸ گونه خزنده و ۱۵۴۰ گونه گیاه است. گونه های شاخص و پراهمیت جانوری استان شامل قوچ و میش ارمنی، کل و بز وحشی، عقاب طلایی، میش مرغ و پرستوی دریایی نوک کاکایی هستند.

استان همدان دارای ۶ منطقه حفاظت شده و ۲ منطقه شکار ممنوع است که به حفظ تنوع زیستی این منطقه کمک می کنند:

• گلپرآباد
• خان گرمز (در تویسرکان، زیستگاه کل و بز وحشی)
• لشگردر (در ملایر، دارای طبیعت مساعد برای جانوران و پرندگان)
• شراء
• آلموبلاغ
• ملوسان
• مناطق شکار ممنوع: شیرین سو و آق گؤل

عواملی مانند حضور شکارچیان غیرمجاز، خشکسالی، کاهش آب تالاب ها و رودخانه ها و چرای بی رویه دام ها، حیات جانوری استان را با چالش های جدی مواجه کرده است.

۳. تاریخ و تمدن کهن استان همدان

همدان، شهری با قدمت بیش از سه هزار سال، ریشه در اعماق تاریخ و تمدن ایران دارد. این شهر از قدیمی ترین شهرهای جهان است که به درستی، لقب «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» را به خود اختصاص داده است.

۳.۱. پیشینه باستانی (ماقبل اسلام)

نام های کهن همدان همچون هگمتانه، هنگمدانه و اکباتان، گواهی بر قدمت آن هستند. این نام ها که ریشه شناسی برخی از آن ها به معنی «جای تجمع» یا «محل مادها» است، اهمیت این شهر را در دوران باستان نشان می دهند.

• دوران مادها: همدان اولین پایتخت نخستین حکومت پادشاهی ایران، مادها، به رهبری دیاکو بوده است. هرودوت، مورخ یونانی، از استحکامات عظیم ۷ دژ و کاخ های شاهی در اکباتان خبر می دهد که به دستور دیاکو بنا شده بودند. تپه هگمتانه، وسیع ترین تپه باستانی ایران، امروزه محل بقایای همین تأسیسات مادها، کاسیان و هخامنشیان محسوب می شود.
• دوران هخامنشیان: پس از انقراض مادها توسط کوروش بزرگ در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، همدان به عنوان یکی از سه پایتخت و پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه قرار گرفت. کتیبه های گنج نامه که یادگارهای داریوش بزرگ و خشایارشا هستند، به اهمیت این منطقه در آن دوران اشاره دارند.
• حضور اسکندر مقدونی: اسکندر مقدونی در سال ۳۳۰ پیش از میلاد در تعقیب داریوش سوم و بار دیگر در سال ۳۲۴ پیش از میلاد در راه بازگشت از هند، از همدان دیدن کرد. روایت شده که پس از مرگ هفستیون، دوست اسکندر در همدان، او به غارت سرزمین های اطراف پرداخت.
• دوران اشکانیان: همدان پایتخت تابستانی اشکانیان نیز بوده است. مجسمه شیر سنگی که در دامنه تپه مصلی قرار دارد و گورستان پارتی کشف شده در محوطه شیر سنگی، از آثار برجای مانده از این دوره هستند.
• دوران ساسانیان: همدان در دوره ساسانیان یکی از ضرابخانه های مهم این حکومت بوده و عملیات عمرانی مهمی در آن صورت گرفته است. ساسانیان نیز مانند هخامنشیان، تابستان ها را در هگمتانه سپری می کردند.

۳.۲. تاریخ پس از اسلام تا دوران معاصر

پس از اسلام، همدان همچنان جایگاه خود را به عنوان یک شهر مهم حفظ کرد و شاهد تحولات بسیاری بود:

• فتح توسط اعراب: شهر همدان در سال ۲۱ هجری قمری (۶۴۲ میلادی) و پس از سقوط نهاوند، توسط اعراب مسلمان فتح شد. مردم همدان در ابتدا با قبول جزیه صلح کردند، اما شورش های مکرر منجر به فتح دوباره شهر شد.
• حکومت علویان و آل بویه: از اواسط سده سوم هجری، حکومت شهر به دست سادات علوی افتاد و بنای ارزشمند گنبد علویان یادگار این دوره است. در سده دهم و یازدهم میلادی، همدان یکی از پایتخت های آل بویه به شمار می رفت و ابوعلی سینا مدتی وزارت شمس الدوله دیلمی را در این شهر بر عهده داشت.
• دوران سلجوقیان و مغولان: در نیمه دوم سده پنجم، همدان پایتخت سیاسی سلجوقیان عراق عجم بود و مدارس متعددی در آن راه اندازی شد. حملات مغول در قرن هفتم هجری، ویرانی و قتل عام وسیعی در همدان به بار آورد، اما بعدها با تلاش ایلخانان (به ویژه بایدوخان و خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی) تا حدی رونق خود را بازیافت.
• صفویه، عثمانی و افشاریه: در دوره صفوی همدان دوباره آباد شد، اما در سال ۱۷۲۴ میلادی به تصرف احمد پاشا عثمانی درآمد و مقاومت مردم با قتل عام وسیعی روبرو شد. شش سال بعد، نادر افشار همدان را از عثمانی ها بازپس گرفت.
• زندیه و قاجار: در دوران زندیه، علی مرادخان زند همدان را پایتخت خود برگزید و سکه ضرب کرد. در دوران قاجار، شهر به تدریج تثبیت شد و بازسازی بازار و مسجد جامع همدان از یادگارهای این دوره است.
• جنبش مشروطه و جنگ جهانی اول: همدان نقش مهمی در جنبش مشروطه ایفا کرد و علی ظهیرالدوله، حاکم وقت، شورایی مشورتی تشکیل داد. اما وقوع جنگ جهانی اول، شهر را به میدان زورآزمایی دول متخاصم تبدیل کرد و قحطی های بزرگ و نابسامانی های اقتصادی و اجتماعی را به همراه داشت.
• دوران معاصر: در جنگ ایران و عراق، شهر همدان بارها هدف بمباران های عراق قرار گرفت و شهدای زیادی را تقدیم کرد. سرانجام در سال ۱۳۸۵، مجلس شورای اسلامی در مصوبه ای همدان را رسماً «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» اعلام کرد.

۴. اقتصاد و زیرساخت ها

استان همدان به دلیل موقعیت جغرافیایی، خاک حاصلخیز و منابع طبیعی غنی، از پتانسیل های اقتصادی متنوعی برخوردار است.

۴.۱. کشاورزی و دامپروری

استان همدان از قابلیت های تولیدی بالایی در زمینه محصولات کشاورزی برخوردار است و در تولید برخی محصولات رتبه های برتر کشوری را داراست. خاک حاصلخیز و شرایط آب و هوایی مناسب، این استان را به قطب تولید محصولاتی چون گردو، سیر و سیب زمینی (رتبه اول کشور)، انگور (رتبه سوم) و کشمش (رتبه دوم) تبدیل کرده است. شهرستان ملایر با ۲۸ درصد مساحت باغات و ۳۸ درصد تولیدات باغبانی، رتبه نخست استان را دارد و نهاوند و همدان در رتبه های بعدی قرار می گیرند. علاوه بر این، استان در تولید گیاهان دارویی نیز جایگاه مهمی دارد؛ به عنوان مثال، شهرستان نهاوند ۶۷ درصد گشنیز کشور را تولید می کند و در این زمینه مقام اول را داراست. مراتع وسیع استان نیز نقش مهمی در تأمین غذای دام و رونق دامپروری ایفا می کنند.

۴.۲. صنایع دستی و بومی

صنایع دستی همدان با رتبه دوم کشور در تنوع تولیدات، یکی از مهم ترین بخش های اقتصادی و فرهنگی استان محسوب می شود.

• سفال و سرامیک لالجین: لالجین، پایتخت سفال ایران، با پیشینه ای حدود ۷۰۰ ساله، به دلیل کیفیت و تنوع محصولات سفالی و سرامیکی خود شهرت جهانی دارد و در یونسکو نیز به ثبت رسیده است.
• مبل و منبت ملایر و تویسرکان: شهرستان ملایر با تولید ۶۰ درصد مبل و منبت کشور، به عنوان شهر ملی مبل و منبت شناخته می شود. این صنعت در تویسرکان و نهاوند نیز رونق زیادی دارد و بخش قابل توجهی از اقتصاد این شهرستان ها به آن وابسته است.
• مرواربافی (سبدبافی) ملایر: این صنعت به دلیل کیفیت بالای ترکه های چوبی بومی ملایر رواج دارد و پس از سفال لالجین، رتبه دوم صادرات صنایع دستی استان را به خود اختصاص داده است.
• صنعت چرم همدان: همدان از دیرباز به دلیل تولید چرم مرغوب و باکیفیت شهرت داشته و زمانی به «شهر دباغ خانه ها» معروف بوده است. با وجود کاهش فعالیت دباغ خانه های سنتی، چرم همدان همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است.
• قالی بافی: قالی بافی در همدان سابقه تاریخی طولانی دارد. قالی های همدان به دلیل ریشه های بلند و پرپشم، وزن زیاد و قیمت مناسب شهرت دارند.

۴.۳. معادن و صنایع معدنی

استان همدان به لحاظ معدنی بسیار غنی است و با وجود وسعت کم، رتبه هشتم ذخایر معدنی کشور را به خود اختصاص داده است. ۲۸ نوع ماده معدنی با ذخیره قطعی ۱.۷ میلیارد تن در این استان شناسایی شده است.

از معادن شاخص استان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سیلیس: عمده معادن سیلیس که نیاز واحدهای تولید شیشه و کریستال را تأمین می کند، در شهرستان ملایر قرار دارند.
• فلدسپات: معادن آن در ملایر، اسدآباد و رزن کشف شده و در صنایع کاشی و سرامیک مصرف می شود.
• دولومیت: عمدتاً در نهاوند و تویسرکان واقع شده و نیاز صنایع نسوز و کاشی را تأمین می کند.
• سنگ آهن: معادن آن در شهرستان های بهار و اسدآباد قرار دارند و خوراک کارخانه های کنسانتره را فراهم می کنند.
• معادن منحصر به فرد: استان همدان تنها دارنده معادن یاقوت کبود در کشور (در جنوب شهرستان همدان) و بزرگ ترین ذخایر و تنها تولیدکننده آندالوزیت فرآوری شده (در صنایع نسوز) در کشور است.

پتانسیل های سرمایه گذاری در بخش معدن شامل مس رزن، گرافیت و طلا (در مناطقی مانند منگاوی، دره سیمین، گنجنامه و حیدره پشت شهر) نیز در حال بررسی و ارزیابی است.

۴.۴. زیرساخت های حمل و نقل

استان همدان به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود در غرب کشور، به عنوان پخش کننده ترافیک در منطقه غرب عمل می کند و ترافیک ۸ استان از آن عبور می کند.

1. شبکه راه های جاده ای: این استان با داشتن بیش از ۵۰۰۰ کیلومتر راه و بزرگراه و ۸۵ کیلومتر آزادراه همدان-ساوه و آزادراه کربلا، نقش راهبردی در ترافیک غرب کشور دارد.
2. راه آهن: پروژه خط آهن تهران-همدان-سنندج از زیرساخت های مهم استان است. خط تهران-همدان در سال ۱۳۹۶ به بهره برداری رسید. ایستگاه های راه آهن در شهرهای همدان، ملایر، فیروزان (نهاوند) و باباکمال تویسرکان قرار دارند.
3. فرودگاه همدان: این فرودگاه در ۵ کیلومتری شهر همدان قرار دارد و پروازهای داخلی و بین المللی (حجاج) را پوشش می دهد. طرح های توسعه ای برای افزایش پروازها و فعال سازی شرکت های هواپیمایی بیشتر در دستور کار است.
4. پایانه های مسافربری شهر همدان: شهر همدان دارای سه پایانه مسافربری بزرگ، اکباتان و سفیدآبی است که خدمات درون استانی و برون استانی را ارائه می دهند.

۴.۵. صنعت و شهرک های صنعتی

شرکت شهرک های صنعتی استان همدان در سال ۱۳۶۴ تأسیس شد و در حال حاضر این استان دارای ۱۷ شهرک صنعتی فعال است. از مهم ترین شهرک های صنعتی می توان به بوعلی (همدان)، باغ بهشت (ملایر)، قهاوند و گنبد اشاره کرد. واحدهای صنعتی شاخصی مانند قطعه سازی سینا، صنایع موکت همدان، کارخانه کیک و شکلات کیوان و کارخانه شیشه همدان در این شهرک ها فعالیت دارند. این مراکز صنعتی نقش مهمی در ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی استان ایفا می کنند.

۴.۶. انرژی

تأمین برق مورد نیاز استان همدان عمدتاً توسط نیروگاه شهید مفتح فامنین انجام می شود. این نیروگاه که در کیلومتر ۴۵ جاده همدان–تهران قرار دارد، دارای چهار واحد ۲۵۰ مگاواتی است و انرژی تولیدی آن از طریق شبکه سراسری به استان های همدان، اراک، سنندج و زنجان منتقل می شود.

۵. فرهنگ، آموزش و ورزش

فرهنگ غنی، نظام آموزشی ریشه دار و فعالیت های ورزشی پرشور، سه ستون مهم در هویت استان همدان هستند.

۵.۱. آداب و رسوم و فرهنگ عمومی

استان همدان با وجود تنوع قومیتی، دارای آداب و رسوم مشترکی است که ریشه در تاریخ و فرهنگ کهن این سرزمین دارد.

• پوشاک سنتی: انواع و شیوه های پوشاک زنان و مردان در اقوام مختلف استان شباهت های زیادی دارد. گیوه، به ویژه گیوه ملایر (آجیده)، از دست بافت های معروف استان است.
• آیین های نوروزی: عید نوروز در همدان جایگاه ویژه ای دارد. خانه تکانی، چهارشنبه سوری و دید و بازدیدهای عید، از جمله رسوم رایج هستند. فالگوش ایستادن، قاشق زنی و فال مهره از آیین های قدیمی چهارشنبه سوری بوده اند.
• تنوع غذایی: الگوی خوراک مردم همدان، تابع محصولات کشاورزی بومی منطقه است. آش های متنوع (بروش، تله گنجی، ترخینه، کاچی، کلم قمری، بادمجان)، آبگوشت ها (بزباش، ایروان شوربا، ترش شوربا، یخنی)، چنجه و نان های محلی (گرده، کاک، کولره) از غذاهای اصیل این دیار هستند. آبگوشت بزباش، آبگوشت کلم قمری، آش کاچی، سرداشی و آبگوشت یخنی از جمله پنج غذای محلی همدان هستند که جهت ثبت ملی معرفی شده اند.
• شیرینی جات و ترشی ها: همدان به «دیار ترشی ها» معروف است و بیش از ۱۰۰ نوع ترشی متنوع با استفاده از گیاهان بومی و چاشنی های خاص در آن تهیه می شود. شیرینی جات سنتی مانند کماج، شیرمال، حلوا زرده، انگشت پیچ، آبنبات قیچی و راحت الحلقوم با قدمتی ۱۵۰ تا ۲۰۰ ساله، از دیگر سوغات خوراکی مشهور استان هستند.

۵.۲. آموزش و مراکز علمی

همدان از دیرباز مهد علم و دانش بوده است. از مکتب خانه ها و مدارس علمیه تا دانشگاه های مدرن امروزی، این استان همواره به آموزش اهمیت ویژه ای داده است.

تاریخچه آموزش: پیش از مشروطه، آموزش به مکتب خانه ها و حوزه های علمیه محدود بود. با وقوع انقلاب مشروطه، مدارس مدرن مانند آلیانس همدان و فخریه مظفری تأسیس شدند. دبیرستان های شریعتی و ابن سینا نیز از مدارس تاریخی و شاخص استان هستند.

مراکز آموزش عالی: همدان به دلیل وجود دانشگاه های معتبر، به یکی از قطب های دانشگاهی کشور تبدیل شده است.

نام دانشگاه	توضیحات
دانشگاه بوعلی سینا	یکی از بزرگ ترین و معتبرترین دانشگاه های جامع کشور
دانشگاه صنعتی همدان	تمرکز بر رشته های فنی و مهندسی
دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان	ارائه طیف وسیعی از رشته ها
دانشگاه پیام نور همدان	با تمرکز بر آموزش از راه دور
دانشگاه فنی و حرفه ای مفتح	آموزش مهارت های کاربردی

حوزه های علمیه: مدارس علمیه آخوند، زنگنه و دامغانی از جمله حوزه های فعال در استان هستند که نقش مهمی در آموزش علوم اسلامی ایفا می کنند. مدرسه علمیه خواهران نیز در کنار این مراکز فعالیت دارد.

۵.۳. رسانه و مطبوعات

فعالیت های رسانه ای در همدان با وجود آغاز دیرتر نسبت به برخی شهرهای دیگر، با شور و شوق زیادی همراه بوده است.

• مطبوعات: اولین روزنامه در همدان، «عدل مظفر» در سال ۱۳۲۴ قمری تأسیس شد. روزنامه های «هگمتانه» (با بالاترین تیراژ) و «همدان پیام» از نشریات کنونی استان هستند.
• کتابخانه ها: کتابخانه های معتبری مانند کتابخانه مرکزی، کتابخانه دانشگاه بوعلی سینا و کتابخانه آرامگاه بوعلی سینا در شهر همدان فعالیت دارند.
• سینماها: پردیس سینمایی مهر قدس، سینما فلسطین و سینما فرهنگ، مراکز اصلی نمایش فیلم در شهر هستند.
• صدا و سیما: شبکه استانی همدان از سال ۱۳۴۹ با آغاز به کار تلویزیون و از سال ۱۳۲۹ با راه اندازی رادیو، به تولید و پخش برنامه های متنوع برای مردم استان می پردازد و پوشش گسترده ای در نقاط شهری و روستایی دارد.

۵.۴. ورزش

ورزش در استان همدان، سابقه طولانی و افتخارآمیزی دارد، به ویژه در رشته های باستانی و کشتی.

• ورزش باستانی: همدان مهد پهلوانانی چون فیله همدانی بوده و ۵ زورخانه فعال در شهر دارد. زورخانه های قدیمی مانند سعادت و همه کسی قدمتی بیش از ۸۰ سال دارند.
• ورزش های تیمی: تیم های فوتبال پاس همدان و شهرداری همدان در لیگ های کشوری حضور دارند. تیم هاکی همدان یکی از پایگاه های مهم هاکی کشور است و تیم هاکی زنان همدان نیز فعالیت خود را آغاز کرده است.
• ورزش های انفرادی: کشتی، با نام آورانی چون تختی، صادق گودرزی و برادران جوکار، از رشته های پرافتخار استان است. سوارکاری نیز در همدان رواج دارد و تیم سوارکاری جوانان همدانی در مسابقات جهانی هندوستان نایب قهرمان شده است.
• پیست اسکی تاریک دره: این پیست اسکی در دامنه الوندکوه و ۱۰ کیلومتری جنوب همدان، نزدیک ترین پیست اسکی به مرکز شهر در ایران است و امکانات ورزش های زمستانی را فراهم می آورد.
• اماکن ورزشی: مجموعه ورزشی علیمرادیان نهاوند با وسعت ۱۴ هکتار و فضاهای ورزشی متنوع، به عنوان «المپیک غرب کشور» شناخته می شود. ورزشگاه های شهید مفتح و شهدای قدس در همدان نیز از دیگر اماکن مهم ورزشی استان هستند.

۶. گردشگری و جاذبه های دیدنی استان همدان

همدان به دلیل برخورداری از پیشینه ای کهن و طبیعت بکر، مقصد جذابی برای گردشگران داخلی و خارجی است.

۶.۱. آثار تاریخی و باستانی

استان همدان گنجینه ای از آثار تاریخی و باستانی را در خود جای داده که هر یک گواهی بر تمدن دیرینه این سرزمین هستند:

• تپه هگمتانه: وسیع ترین تپه باستانی ایران و بقایای پایتخت مادها و هخامنشیان، با آثاری از کاسی ها، مادها و هخامنشیان.
• کتیبه های گنج نامه: یادگارهای دوران هخامنشی از داریوش و خشایارشا در دامنه کوه الوند.
• مجسمه شیر سنگی: نمادی از دوران اشکانیان که در گذشته در یکی از دروازه های شهر همدان قرار داشته است.
• گنبد علویان: شاهکاری از معماری دوره سلجوقی، با گچ بری های زیبا و کتیبه های کوفی.
• آرامگاه استر و مردخای: یکی از مهم ترین زیارتگاه های یهودیان در ایران و جهان.
• برج قربان: بنایی از سده هفتم هجری قمری (دوره سلجوقی) که به مقبره و رصدخانه کاربرد داشته است.
• پل آبشینه: پلی تاریخی مربوط به دوره صفویه.
• مسجد جامع همدان و بازار همدان: از ابنیه مهم دوران قاجار که قلب تپنده اقتصادی و اجتماعی شهر بوده اند.

۶.۲. آرامگاه مشاهیر و بزرگان

استان همدان زادگاه و آرامگاه بسیاری از مشاهیر و اندیشمندان بزرگ تاریخ ایران و جهان است:

• آرامگاه بوعلی سینا: نماد شهر همدان و مدفن دانشمند و فیلسوف شهیر ایرانی، ابن سینا.
• آرامگاه باباطاهر عریان: مدفن عارف و شاعر نامی سده چهارم هجری قمری.
• آرامگاه عارف قزوینی: شاعر ملی و آزادی خواه، در جوار آرامگاه بوعلی سینا.

۶.۳. موزه های استان

موزه های متعددی در استان همدان به حفظ و نمایش تاریخ، فرهنگ و طبیعت این دیار می پردازند:

• موزه تاریخ طبیعی
• موزه هگمتانه
• موزه بوعلی سینا
• موزه سفال لالجین
• موزه دفاع مقدس
• موزه حمام قلعه
• موزه مفاخر و مشاهیر همدان
• موزه صنایع دستی

۶.۴. جاذبه های طبیعی و تفرجگاه ها

طبیعت زیبای همدان نیز با کوهستان ها، آبشارها و دشت های سرسبز، جاذبه های بی نظیری را ارائه می دهد:

• کوهستان الوند: با دامنه های سرسبز و چشمه ساران متعدد، مکانی عالی برای کوهنوردی و طبیعت گردی.
• مجموعه تفریحی توریستی گنج نامه: شامل آبشار گنج نامه، کتیبه های تاریخی، و تله کابین گنج نامه که امکان دسترسی به ارتفاعات الوند و میدان میشان را فراهم می کند.
• گردشگاه استخر عباس آباد: در بالای تپه عباس آباد، با فضایی سرسبز، آب نما و امکانات تفریحی.
• پارک ها و بوستان ها: ارم، مردم، باباطاهر، کودک، تپه حاج عنایت و شیرسنگی از جمله فضاهای سبز شهری هستند.
• پیست اسکی تاریک دره: نزدیک ترین پیست اسکی به مرکز شهر که در دامنه کوه الوند قرار دارد.

۶.۵. ره آوردها و سوغات استان

سفر به همدان بدون خرید سوغات و ره آورد های این دیار کامل نخواهد بود:

• سوغات خوراکی: کماج، شیرمال، حلوازرده، انگشت پیچ، آبنبات قیچی، شیره انگور، کشمش، گردو، سیر، مربا و ترشیجات متنوع.
• صنایع دستی: سفال لالجین، مبل و منبت ملایر، گیوه، قالی، و محصولات چرمی همدان.

۷. مشاهیر و سرشناسان استان همدان

استان همدان در طول تاریخ، مهد پرورش و زادگاه بسیاری از بزرگان، اندیشمندان، شعرا و سیاستمداران بوده که نامشان در تاریخ ایران و جهان جاودانه شده است.

• ماندانا: مادر کوروش بزرگ و دختر ایشتوویگو، آخرین پادشاه ماد.
• ابوعلی سینا: پزشک و فیلسوف نامدار ایرانی که مدتی در همدان وزارت شمس الدوله دیلمی را برعهده داشت و آرامگاهش در این شهر است.
• باباطاهر عریان: شاعر و عارف نامی سده چهارم هجری قمری.
• خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی: وزیر، دانشمند و پزشک برجسته دوران ایلخانان مغول که خدمات بسیاری به آبادانی و علم کرد.
• عین القضات همدانی: از نوابغ سده پنجم هجری، دارای آثار ارزشمند در کلام، حکمت، عرفان و ادب پارسی.
• بدیع الزمان همدانی: نویسنده قدیمی ترین کتاب در فن مقامه نویسی.
• میر سید علی همدانی: عارف و صوفی سده هفتم هجری.
• میرزاده عشقی: از ستارگان فروزان شعر و نثر نمایشنامه در دوران انقلاب مشروطیت.
• فاتک: پدر مانی، بنیان گذار آیین مانوی که اصالتاً از همدان بود.
• صادق گودرزی: کشتی گیر پر افتخار و نامی در دوران معاصر.

این شخصیت های برجسته، هر یک به نوبه خود، تأثیری عمیق بر تاریخ، فرهنگ، علم و هنر ایران و جهان گذاشته اند و نام همدان را پرآوازه کرده اند.

۸. نتیجه گیری

استان همدان، سرزمینی با قدمت دیرینه و فرهنگی غنی، به درستی «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» نامیده می شود. این استان، ترکیبی بی نظیر از جاذبه های تاریخی، طبیعی و فرهنگی را در خود جای داده است که آن را به مقصدی منحصر به فرد برای گردشگران، پژوهشگران و علاقه مندان به میراث ایران زمین تبدیل می کند. از تپه های باستانی هگمتانه و کتیبه های گنج نامه که روایتگر شکوه امپراتوری های کهن هستند تا کوهستان سر به فلک کشیده الوند و دشت های حاصلخیزش، همدان هر بازدیدکننده ای را شیفته خود می سازد.

پتانسیل های اقتصادی همدان نیز در بخش های کشاورزی (با محصولات استراتژیک مانند گردو و سیر)، صنایع دستی (مانند سفال لالجین و مبل و منبت ملایر که شهرت جهانی دارند) و معادن غنی، افق های روشنی را برای توسعه و سرمایه گذاری ترسیم می کند. نظام آموزشی پویای استان و حضور دانشگاه ها و مراکز علمی معتبر، به همراه فعالیت های پرشور فرهنگی و ورزشی، بر غنای انسانی و اجتماعی این دیار می افزاید. همدان، با تاریخ زنده، فرهنگ اصیل، طبیعت بکر و مردمان میهمان نواز، دعوتی دائمی برای کاوش و تجربه دارد؛ دعوتی برای غرق شدن در ژرفای تمدنی که هزاران سال است پا برجا مانده و همچنان می درخشد.