ارگ بم یکی از معروف ترین جاذبه های کرمان

در قلب کویر در گستره استان کرمان سازه ای عظیم از خشت و گل سر برآورده که نه تنها نمادی از تاریخ و تمدن کهن ایران است بلکه گوهری درخشان در میراث جهانی بشریت محسوب می شود. ارگ بم بزرگترین سازه خشتی جهان داستانی هزاران ساله را روایت می کند؛ داستانی از شکوه پایداری و مقاومت در برابر گذر زمان و بلایای طبیعی. این مجموعه تاریخی بی نظیر با دیوارهای بلند برج های نگهبانی متعدد و کوچه ها و خانه هایی که هر کدام رازی در دل دارند بینش عمیقی از زندگی در دوران های گذشته سیستم دفاعی شهرها و نبوغ معماری نیاکان ما ارائه می دهد. برای علاقه مندان به تاریخ معماری و فرهنگ ایران ارگ بم یک مقصد ضروری است که درک آن ها را از غنای تمدنی این سرزمین دگرگون می کند. این محتوا شما را در سفری مجازی به دل این سازه شگفت انگیز همراهی می کند و ابعاد مختلف آن از تاریخ و معماری تا اهمیت جهانی و داستان بازسازی پس از زلزله ویرانگر را برایتان روشن می سازد.

تاریخچه ارگ بم

تاریخچه ارگ بم با افسانه ها و واقعیت های درهم تنیده آغاز می شود. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که هسته اولیه این مجموعه به دوران پیش از اسلام بازمی گردد اما اوج شکوفایی و گسترش آن به سده های میانه اسلامی مربوط است. ارگ بم در طول تاریخ خود شاهد وقایع مهمی بوده و به عنوان یک مرکز استراتژیک و تجاری در مسیر جاده ابریشم نقش حیاتی ایفا کرده است. موقعیت جغرافیایی آن در نزدیکی مسیرهای کاروان رو باعث رونق اقتصادی و اهمیت نظامی آن شده بود. حاکمان مختلفی بر این ارگ حکم رانده اند و هر دوره تاریخی اثری از خود بر پیکره آن به جای گذاشته است.

قدمت ارگ بم

قدمت ارگ بم به طور دقیق مشخص نیست اما یافته های باستان شناسی لایه های سکونتگاهی باستانی را در زیر ساختارهای فعلی آشکار کرده اند که قدمت آن را تا هزاره اول پیش از میلاد یا حتی قبل تر تخمین می زنند. برخی روایت ها ساخت اولیه آن را به دوران هخامنشی نسبت می دهند در حالی که شواهد قوی تری از دوره ساسانیان به ویژه در بخش های دفاعی و بنیان های اولیه شهر درون ارگ وجود دارد. آنچه امروز به عنوان ارگ بم می شناسیم نتیجه قرن ها ساخت وساز تخریب و بازسازی است که لایه های مختلفی از تاریخ را در خود جای داده است. قدیمی ترین بخش های باقی مانده از نظر ساختاری به دوره ساسانیان تعلق دارند.

ارگ بم در گذر تاریخ

ارگ بم در طول تاریخ پرفراز و نشیب خود دوره های مختلفی از شکوفایی و رکود را تجربه کرده است. پس از دوره ساسانی در دوران اسلامی به ویژه در سده های چهارم تا ششم هجری قمری (عصر آل بویه و سلجوقیان) ارگ بم به اوج اهمیت خود رسید. در این دوره شهر درونی ارگ گسترش یافت و به یکی از مراکز مهم تجاری کشاورزی (به دلیل سیستم قنات بم) و صنعتی (به ویژه ابریشم بافی) تبدیل شد. در دوران صفویه نیز ارگ بم اهمیت خود را حفظ کرد اما با حمله افغان ها و سپس قاجارها به تدریج از رونق آن کاسته شد و بخش هایی از آن تخریب گشت. در نهایت در اواخر دوره قاجار ارگ به طور کامل متروکه شد تا اینکه در دهه های اخیر مورد توجه باستان شناسان و مرمت گران قرار گرفت.

معماری و بخش های مختلف ارگ بم

معماری ارگ بم نمونه ای بی نظیر از شهرهای قلعه ای در دل کویر است که با استفاده از مصالح بومی یعنی خشت و گل ساخته شده است. این سازه عظیم با دیوارهای دفاعی بلند برج های نگهبانی پرتعداد (بیش از ۷۰ برج) و دروازه های مستحکم نشان دهنده اهمیت نظامی و دفاعی آن در گذشته است. طراحی شهر درونی ارگ به گونه ای است که نیازهای مختلف ساکنان را برآورده می کرده و شامل بخش های حکومتی نظامی مسکونی تجاری و خدماتی بوده است. کوچه های باریک و سقف های گنبدی و طاقی سازگار با اقلیم گرم و خشک منطقه از ویژگی های بارز معماری این ارگ است.

معماری شگفت انگیز سازه های خشتی

استفاده از خشت خام و گل به عنوان مصالح اصلی در ساخت ارگ بم نشان دهنده درک عمیق معماران باستانی از شرایط اقلیمی و دسترسی به منابع محلی است. این سازه ها با تکنیک های خاصی بنا شده اند که مقاومت آن ها را در برابر تغییرات دما و بادهای شدید کویری افزایش می دهد. دیوارهای ضخیم خشتی عایق حرارتی مناسبی هستند و در تابستان گرما را بیرون نگه داشته و در زمستان از اتلاف حرارت جلوگیری می کنند. همچنین استفاده از طاق ها و گنبدها به جای سقف های مسطح نیاز به چوب را که در منطقه کمیاب بوده به حداقل رسانده و پایداری سازه را افزایش داده است. این معماری هوشمندانه ارگ بم را به شاهکاری از معماری پایدار کویری تبدیل کرده است.

بخش حاکم نشین ارگ بم

بخش حاکم نشین که در بالاترین نقطه ارگ و درونی ترین حصار قرار دارد مرکز قدرت و اداره شهر بوده است. این بخش شامل کاخ حاکم ساختمان چهار فصل (کوشک) اصطبل حمام و سایر بناهای مرتبط با امور حکومتی و زندگی خصوصی حاکم و اطرافیان او بوده است. موقعیت مرتفع این بخش دید کاملی بر کل ارگ و دشت اطراف فراهم می کرده و امکان دفاع بهتر را نیز میسر می ساخته است. معماری این قسمت معمولاً باشکوه تر و با جزئیات بیشتری نسبت به بخش های دیگر ارگ است و نشان دهنده جایگاه ویژه ساکنان آن بوده است. دسترسی به بخش حاکم نشین از طریق مسیرهای پیچیده و دروازه های متعدد صورت می گرفته که امنیت آن را تضمین می کرده است.

بخش عامه نشین ارگ بم

بخش عامه نشین که بخش بزرگتر ارگ را تشکیل می دهد محل زندگی مردم عادی شهر بوده است. این قسمت شامل خانه های مسکونی با اندازه ها و طرح های مختلف مسجد جامع بازار حمام های عمومی مدارس و سایر بناهای خدماتی است. خانه های بخش عامه نشین معمولاً ساده تر از خانه های بخش حاکم نشین هستند و دارای حیاط مرکزی اتاق های متعدد و فضاهای خدماتی مانند آشپزخانه و انبار می باشند. تراکم خانه ها در این بخش بیشتر است و کوچه ها باریک و پرپیچ وخم هستند که هم جنبه دفاعی داشته و هم در ایجاد سایه و کاهش دمای محیط موثر بوده اند. این بخش نمایانگر زندگی روزمره و بافت اجتماعی شهر تاریخی بم است.

بازار و سایر قسمت های ارگ بم

بازار ارگ بم در مسیر اصلی ورودی به بخش عامه نشین قرار داشته و مرکز فعالیت های تجاری و اقتصادی شهر بوده است. این بازار شامل حجره ها و مغازه هایی بوده که در آن کالاها خرید و فروش می شده و محل تجمع مردم برای تبادل اطلاعات و اخبار نیز محسوب می شده است. علاوه بر بازار ارگ بم شامل بخش های مهم دیگری نیز بوده است از جمله مسجد جامع که یکی از قدیمی ترین مساجد ایران محسوب می شود حمام های عمومی که نقش مهمی در بهداشت عمومی ایفا می کردند و سیستم آبرسانی پیچیده ای که از قنات بم تغذیه می شده و آب را به بخش های مختلف ارگ می رسانده است. وجود این بخش ها نشان دهنده خودکفایی نسبی و سازمان یافتگی شهر درون ارگ است.

اهمیت و جایگاه ارگ بم

ارگ بم نه تنها به دلیل وسعت و قدمت خود بلکه به خاطر ارزش های فرهنگی تاریخی و معماری بی نظیرش از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. این مجموعه تاریخی به عنوان بزرگترین سازه خشتی جهان نمادی از توانایی انسان در خلق سازه های عظیم و پیچیده با استفاده از مصالح ساده و بومی است. ارگ بم شاهدی زنده بر تاریخ طولانی سکونت و تمدن در منطقه بم است و اطلاعات ارزشمندی درباره سبک زندگی سازمان اجتماعی و فنون معماری در دوران های گذشته ارائه می دهد. جایگاه ارگ بم فراتر از مرزهای ایران است و به عنوان یک میراث فرهنگی ارزشمند برای تمام بشریت شناخته می شود.

ارگ بم میراث جهانی یونسکو

با توجه به اهمیت استثنایی و ارزش جهانی ارگ بم این مجموعه تاریخی در سال ۲۰۰۴ میلادی (۱۳۸۳ شمسی) در فهرست میراث جهانی سازمان آموزشی علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به ثبت رسید. این ثبت ارگ بم را در کنار بزرگترین و مهم ترین آثار تاریخی و فرهنگی جهان قرار داد و بر لزوم حفاظت و نگهداری از آن برای نسل های آینده تاکید کرد. کمیته میراث جهانی یونسکو ارگ بم و چشم انداز فرهنگی آن را به دلیل نمایانگر بودن یک مجموعه شهری مستحکم و کامل از قرون وسطی اسلامی که با استفاده از تکنیک های ساخت وساز محلی بنا شده و نمونه ای برجسته از تعامل انسان و محیط در منطقه کویری است شایسته ثبت در این فهرست دانست.

دلایل شهرت ارگ بم

شهرت جهانی ارگ بم دلایل متعددی دارد. در وهله اول وسعت بی نظیر آن به عنوان بزرگترین سازه خشتی جهان آن را در نوع خود بی همتا می سازد. ثانیاً قدمت طولانی و لایه های تاریخی مختلفی که در آن نهفته است ارگ بم را به یک موزه زنده از تاریخ معماری و شهرسازی در ایران تبدیل کرده است. ثالثاً معماری هوشمندانه و سازگار با اقلیم کویری آن که از مصالح بومی و تکنیک های پایدار بهره برده مورد تحسین متخصصان قرار گرفته است. علاوه بر این داستان مقاومت و بازسازی ارگ پس از زلزله ویرانگر سال ۱۳۸۲ اراده انسان برای حفظ میراث فرهنگی خود را به نمایش گذاشت و توجه جهانی را دوباره به این اثر معطوف کرد.

زلزله بم و بازسازی ارگ

صبح روز پنجم دی ماه سال ۱۳۸۲ هجری شمسی زلزله ای ویرانگر با قدرت ۶.۶ ریشتر شهر بم و اطراف آن را لرزاند. این زمین لرزه یکی از فاجعه بارترین بلایای طبیعی در تاریخ معاصر ایران بود و خسارات جانی و مالی فراوانی به بار آورد. ارگ بم که قرن ها در برابر عوامل طبیعی ایستاده بود نیز از این زلزله در امان نماند و بخش های وسیعی از آن از جمله دیوارهای دفاعی برج ها و بناهای داخلی به شدت آسیب دیدند و فرو ریختند. شدت تخریب به حدی بود که آینده این میراث جهانی را با تردید مواجه ساخت.

تاثیر زلزله ۱۳۸۲ بر ارگ بم

زلزله سال ۱۳۸۲ ارگ بم را در آستانه نابودی کامل قرار داد. بر اساس برآوردهای اولیه حدود ۸۰ درصد از سازه های این مجموعه تاریخی تخریب شد. دیوارهای عظیم بیرونی برج های نگهبانی دروازه ها مسجد جامع بازار و بخش های زیادی از خانه های مسکونی و بناهای حاکم نشین یا به طور کامل فرو ریختند یا دچار آسیب های جدی شدند. این زلزله نه تنها به سازه های خشتی آسیب زد بلکه به سیستم آبرسانی و سایر زیرساخت های تاریخی نیز خسارت وارد کرد. تخریب ارگ بم جامعه جهانی را نیز شوکه کرد و موجی از همدردی و آمادگی برای کمک به بازسازی آن را برانگیخت.

روند بازسازی و احیای ارگ بم

پس از زلزله عملیات گسترده ای برای بازسازی و احیای ارگ بم آغاز شد. این عملیات با همکاری سازمان میراث فرهنگی ایران و حمایت های بین المللی از سوی کشورها و سازمان های مختلف از جمله یونسکو صورت گرفت. روند بازسازی شامل آواربرداری دقیق مستندسازی وضعیت موجود مطالعه روش های سنتی ساخت وساز با خشت و اجرای عملیات مرمت و استحکام بخشی با استفاده از مصالح و تکنیک های مشابه با بنای اصلی بود. این پروژه بازسازی یکی از بزرگترین و پیچیده ترین پروژه های مرمت بناهای خشتی در جهان محسوب می شود و هنوز هم ادامه دارد تا این گوهر تاریخی دوباره شکوه خود را بازیابد و برای بازدید علاقه مندان آماده باشد.

موقعیت جغرافیایی و مسیر دسترسی به ارگ بم

ارگ بم در استان کرمان در جنوب شرقی ایران و در فاصله حدود ۱۸۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر کرمان واقع شده است. این ارگ در حاشیه شهر کنونی بم قرار دارد و دسترسی به آن نسبتاً آسان است. بم به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم قدیم همواره یک نقطه مهم ارتباطی بوده است. برای دسترسی به بم می توان از طریق هوایی به فرودگاه بم سفر کرد که پروازهایی از تهران و برخی شهرهای دیگر دارد. همچنین مسیرهای زمینی متعددی برای رسیدن به بم وجود دارد. از کرمان می توان از طریق جاده آسفالته به سمت جنوب شرق حرکت کرد. این مسیر حدود دو تا سه ساعت با خودرو طول می کشد. همچنین امکان سفر با اتوبوس از شهرهای مختلف به بم وجود دارد.

برنامه ریزی برای بازدید از ارگ بم

بازدید از ارگ بم تجربه ای فراموش نشدنی است که نیازمند برنامه ریزی مناسب است تا بتوانید از تمام بخش های آن بازدید کرده و درک کاملی از عظمت و تاریخ آن به دست آورید. با توجه به وسعت ارگ و گرمای هوای بم به ویژه در فصل تابستان انتخاب زمان مناسب برای بازدید و در نظر گرفتن زمان کافی برای گشت و گذار در محوطه ضروری است. همچنین کسب اطلاعات در مورد ساعت بازدید و هزینه ورودی قبل از سفر می تواند به برنامه ریزی بهتر کمک کند. پوشیدن کفش مناسب برای پیاده روی در مسیرهای خاکی و ناهموار ارگ نیز توصیه می شود.

ساعت بازدید و هزینه ورودی ارگ بم

ساعت بازدید از ارگ بم بسته به فصل سال متفاوت است. معمولاً در نیمه اول سال (بهار و تابستان) ساعت بازدید طولانی تر است و تا غروب ادامه دارد در حالی که در نیمه دوم سال (پاییز و زمستان) ساعت بازدید کوتاه تر است و با توجه به تاریکی هوا تنظیم می شود. بهترین راه برای اطلاع از ساعت دقیق بازدید تماس با پایگاه میراث جهانی ارگ بم یا مراجعه به وب سایت های رسمی است. هزینه ورودی نیز برای بازدیدکنندگان ایرانی و خارجی متفاوت است و معمولاً هر ساله تغییر می کند. تهیه بلیط در محل امکان پذیر است و توصیه می شود پول نقد همراه داشته باشید اگرچه ممکن است امکان پرداخت الکترونیکی نیز فراهم باشد.

بهترین زمان برای سفر به بم و بازدید از ارگ

با توجه به اقلیم گرم و خشک منطقه بم بهترین زمان برای سفر به این شهر و بازدید از ارگ فصول خنک سال یعنی پاییز و زمستان است. در این فصول هوا معتدل و دلپذیر است و پیاده روی در محوطه وسیع ارگ راحت تر خواهد بود. بهار نیز زمان مناسبی است به ویژه اوایل بهار اما ممکن است هوا به تدریج گرم شود. تابستان های بم بسیار گرم است و بازدید در این فصل می تواند طاقت فرسا باشد به همین دلیل توصیه می شود در صورت سفر در تابستان بازدید را به ساعات اولیه صبح یا اواخر بعدازظهر موکول کنید. همچنین در نظر گرفتن تعطیلات رسمی و مناسبت ها که ممکن است بر ساعت بازدید تأثیر بگذارند مفید است.

جاذبه های گردشگری اطراف ارگ بم

سفر به بم و بازدید از ارگ تنها بخشی از جاذبه های این منطقه است. شهرستان بم و اطراف آن دارای مکان های تاریخی و طبیعی دیگری نیز هستند که می توانند برنامه سفر شما را غنی تر کنند. یکی از مهم ترین این جاذبه ها باغ شهر بم است که به دلیل سیستم قنات های آن شهرت داشته و بخشی از چشم انداز فرهنگی ارگ بم محسوب می شود. همچنین ارگ راین که شباهت هایی به ارگ بم دارد و در فاصله حدود ۱۰۰ کیلومتری غرب بم واقع شده ارزش بازدید دارد. در شهر بم نیز بازار قدیمی و برخی بناهای تاریخی دیگر وجود دارند که می توان از آن ها دیدن کرد. علاوه بر این طبیعت کویری اطراف بم نیز می تواند برای علاقه مندان به اکوتوریسم جذاب باشد.

قدمت دقیق ارگ بم چقدر است؟

قدمت دقیق هسته اولیه ارگ بم به درستی مشخص نیست اما شواهد باستان شناسی سکونت در این محل را تا هزاره اول پیش از میلاد و دوره ساسانیان تخمین می زنند و آنچه امروز می بینیم نتیجه قرن ها ساخت و ساز است.

مساحت ارگ بم چند هکتار است؟

مساحت ارگ بم حدود ۱۸ هکتار است و این وسعت آن را به بزرگترین سازه خشتی جهان تبدیل کرده است.

زلزله بم در چه سالی رخ داد و چه خساراتی به ارگ وارد کرد؟

زلزله بم در سال ۱۳۸۲ شمسی (۲۰۰۳ میلادی) رخ داد و حدود ۸۰ درصد از سازه های ارگ بم به شدت آسیب دیدند و تخریب شدند.

آیا ارگ بم در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است؟

بله ارگ بم و چشم انداز فرهنگی آن در سال ۲۰۰۴ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.